INDUSTRIEFRANÇAISE.

-nni

RAPPORT

SUR

LEXPOSITIONDE1859.

PAR,

PRAUTTSJ.HA:M°JOBARD,

1811

Longiempscunnaillutié,nagucroalaliuere,Lindustiie,autrefoisembryonmeprise,LoTravailsalfranchitctsonjouyscatbrise.Dnussesbrasvigoureuxpresseaujourdliuilaterre.

COUMISNAIBRDUGSOUVPERAITUHRNTBELORÀFans,AOLALESDETILLE,NXLIEGE,DITHAINACT,FRESINENTHOSORAIRFTHBURAFDRTAAOUIRTSDEVCOURAGYMENTDKFARIS,DRLACADÉMIRHEPIJOS.NIDSNCIETRSDKLARADÉÈUITEDRLINDCSTHIL.ETC,

4/}|,/1./eCeLAgeste

.LuTTa,DOLTjJ

RodeVoelqesc.

Sire
Unrègnesouslequellesdestinéesnationalesontétéfixéesdunemanièredurableetlesprogrèsdelavenirassurésàunpeupleintelligentetlaborieux,marqueradunema-nièreglorieuselèredenotreindépendance.
Unrègne,souslequellinstructionpublique,lesbeaux-artsetlindustrieontprisundéveloppementinconnujusquici,estunrègneprospère.
UnrègnequilaisserapourmonumentsurtoutelasurfacedelaBelgiquelevasteréseaudescheminsdefer,lepremierquiaitapparusurlecontinenteuropéen,feraépoquedanslhistoiredelarichesseetdelacivilisationdenotrepays.

II

Lesouverainéclairé,àlavoixduquelceschosessesontaccomplies,améritélareconnaissancedetousleshommesquiprennentlapeinedecomparerleprésentaupassé.
Permettez,Sire,auplussincèreappréciateurdubien-êtredontlaBelgiqueestentréeenpossessionsouslégidedesonroi,dedéposerdanslesmainsdeVotreMajestélouvragedontelleabienvouluencouragerlapublication.
DeVotreMajesté

Letrès-humbleettrès-obéissantserviteur,

JOBARD.

PRÉFACE.

Onnelitpluslespréfacesetlonatort.
MistressOpie.

Ilestplusfacileàunhommeisolédacquérirdesconnaissancesquedesefaireconnaître,parcequeletravail,létudeetlexpériencemêmenedépendentquedenous,etquelerestedépenddesautres.

Cetteconsidérationnousafaitaccepteravecem-pressement,commemoyen,lamissionquinousfutspontanémentofferteparunministèrequenousavionscombattu,commejournaliste;delàles

IV

interprétationslesplusoffensantespourleministèreetpournous.Nosennemispolitiques,etnousenavonsrencontréungrandnombre,nousaccu-saientdavoiraliénénotreliberté;nosamis,etnousencomptonsquelques-uns,accusaientlemi-nistredavoircherchéànouscompromettre,etnousdissuadaientdaccepterunetâcheau-dessusdenosforcesettroppeurétribuée.

Lamanièredontnousavonsessayéderemplirceltemissionnousjustifierapeut-êtreauxyeuxdenosamisetdeshommesimpartiaux.Quantauxaccusationsdenosennemis,letempsenferajus-tive.Uneseuledoitêtreréfutéeici:cestcelledenousêtreengraissédessueursdupauvrepeuple,enenlevant22,000francsparan,aubudget.Voicinotreréponse:Onpeutvoiràlacourdescomptesquenousnavonsétéàpeuprèscouvertdenosavancesquuneannéeaprèsnotreretour.Deuxmoisetdemidevoyage,etlesdépensesnécessairespournousfaireremplacer,pen-dantnotreabsence,ontplusquabsorbélin-demnitéde4,380francsquenousavonsreçue.Quantautravailquenousacoûtépendantplusdunanlarédactiondenotrerapport,travaildetouslesjoursetdetouteslesnuits,lespoirdêtreutileenàétéluniqueobjetetlaseulerécompense,sansparlerduneaffectionmorbidecauséeparun

V

excèsdetravailquinouspermettratoutauplusda-cheverlatâchebénévolequenousnoussommesim-posée.

Dureste,sinousnousjustifions,nousnenousplaignonspas;laccueilfaitànotretravailparleshommeslesplusdistinguesetlesmeilleursjuges,saréimpressionenPrusseauxfraisdelachambredecommercedAix-la-Chapelle,leshonorablesem-pruntsquenousfontencorelesgrandsjournauxdeFrance,dAllemagneetdAngleterre,ajoutésausilencequegardentnosadversaires,toutcelanousdédommagelargementdescalomniesingénieuses,piquantesouatrocesquecettesimplemissionnousasuscitées.

Unseulreproche,fondéenapparence,nousaétéadressépardeuxoutroissavantsdelancienneghilde;cestdenavoirpasmisdansnotrerelationcettegravitéprofessorale,cetairdimportancesavan-tesquequilssontaccoutuméesàrencontrerdanslestraitésdidactiques.

Nousrépondronsquenotrebutétaitdenousfairecomprendredetoutlemonde;etquenousna-vonspointeulintentiondécrirepourlessavantsquinontpasbesoindenosleçons,maispourlespersonnesquinesaventpas.

EnnousattaquantàuneEncyclopédiecomme

VI

celleduneexpositiongénérale,nousnepouvionséchapperaureprochebanaldavoirlaprétentiondetoutconnaître;nousrépondronsquenouséchange-rionsvolontierstoutcequesavonscontrecequenousnesavonspas;maisnousserionsbiendisgraciédelanature,si,aprèsavoirtravaillédepuis30ans,de15à18heuresparjour,nousnétionspasunpeuplusavancéqueceuxquisesontamusésaveclamêmeferveur.

Lapetitesommedeconnaissancesquenouspou-vonspossédernedoitpasnousêtreenviée:ellenousacoûtétropcher;maissanselle,nousneus-sionspasplusététentédefaireunrapport,quelescommissairesenvoyéspartouslesautresgouverne-mentsquinontpaspubliéunmotsurcettemagni-fiqueexpositionde1839.

Silnousétaitpermisdedonnerunavisauxjeunesgensquisententlebesoindeparvenirparletravail,nousleurdirionsdeconsacrerplusdetempsàacquérirdusavoir-fairequedusavoirréel.

Unhommequiétudietoutesavienestjamaisquunécolier,ilnedoitdoncpassétonnerdêtretraitécommetelpartoutlemonde,etsurtoutparlesignorants.

Pouréviterlaccusationdeplagiatdesdiction-nairestechnologiques,nousavonseusoindene

VII

parlerquedesprogrèsaccomplisdanslindustriedepuislapublicationdecesdictionnaires.

Nousnecroyonspasplusavoirdégradélindus-trieenlafaisantdescendreauniveaudetouteslesintelligences,queM.Aragonaravalélastro-nomie,ArnottlaphysiqueetPayenlachimie,enlestraduisantenlangageordinaire.

Nousaurionspunousrendrealgébriquementin-compréhensibleauxmassesetstatistiquementen-nuyeuxcommetantdautres;maisnoustenionsàdémontrerquelindustrienestpasunescienceaussidifficileàcomprendrequelesgensdumondeselefigurent.

Sinousavonsmêléquelquestraitsmoinsgraves,et,commeonnousladit,desdigressionssuper-flues,àdiversespartiesdenotretravail,nouspas-sonsvolontierscondamnationsurcequipeutêtredenotrepartdéfautdecompositionoudestyle,voiremêmeétrangetédespritoudecaractère.Maisnousdemandonsquedumoinsonneregardepasquelquessailliesouquelquesécartsdimagination,commelapreuvedunmanquedexactitudeetdesavoirdansleschosesgravesetpositives.Quilnoussoitpermisdeciter,parmilestémoignagesquinousrassurentàcetégard,celuidedeuxexpertsdontpersonnenerécusera,pensons-nous,nila

VIII

finessedetact,niladélicatessedegoût.Voicileuropinion.

Paris,le29décembre1839.

«Jaibiendesremercîmentsàvousfairepourledoubletravailquevousmavezfaitlhonneurdemenvoyer.Lepremier,lerapportdeM.Nothomb,estunprécieuxdocu-mentquiresteraparmilespièceslespluscurieusesdelhis-toiredescheminsdeferenEurope.Lesecond,votrerap-portsurnotredernièreexpositiondelindustrie,aeuplusdintérêtpourmoiencore,parcequilregardelaFrance.Jenavaisdéjàremarquédesextraitsdanslesjournauxfran-çaisetjavaismisennotedepriermonami,M.B,demelenvoyerdeBruxelles.Vousêtesbienaimabledavoirpressentimondésiretdelavoirsatisfaitsansquejaieeuàvouslexprimer.

«Votrerapport,monsieur,aundoublemérite:ilestexact,etilestattachantàlalecture,jediraisvolontiers,piquant.Membredujurycentraletayantétéainsiconduitàétudiernotreexposition,jaiétéfrappédelajustesseetdelaportéedevosobservations,autantquejaiétéintéresséetinstruitparlesdétailshistoriquesdontvouslesavezmêlées,etparlesnotionsscientifiques,misesàlaportéedetous,dontvouslesavezavecbonheurassaisonnées.JesavaisdéjàquevousaviezàunhautdegrécettefacultéquelécoledeM.Ch.Fourierappellelapapillonneetquidonneauxhommesquiensontdouéslemoyendembrasserunegrandequantitédesujets,enseportantsanseffortdelunàlautre;

IX

maisàcetégardvraiment,votrerapportadépassémonattente.

«Vousavezdéjàrendudesservicesdistinguésàlin-dustriebelge.Vousnêtespointauboutdevotreutilecar-rière.Vouscontribuerezparvotrezèle,votreactivité,voslumièressivariéesàpousserlaBelgiquedeplusenplusenavant,danslavoiedeprospéritéetdegloirepacifiqueoùellesestengagéeetoùelledonneauxautresnationsunbelexemple,troppeusuivi,hélas !parsesprochesvoisinsméridionaux.Jevousenfélicitesincèrement,monsieur,etjefélicitenonmoinslegouvernementqui,ayantprèsdeluideshommesdevotretrempe,saitlesutiliser(1).

«Jevousréitèremesremercimentsetvouspriedemecroirevotretoutempresséserviteur.

«MichelChevalier,«ConseillerdÉtat,membredujurycentraldelexposition.»

Paris,le22août1839.

«MonsieurJobard,

«Jaidesreprochesàmefaireàvotreégard,jedoisjus-tifiermonlongsilence:commentnevousavoirpasremerciédelenvoiquevousavezeulextrêmeobligeancedemefairedesjournauxcontenantvosarticlessurlexposition?Ettout

(1)M.MichelChevaliersavaitsansdoutequenousavionssollicitélaplacededirecteurdumuséedesartsetmétiers,vacantedepuisdixans.

X

dabordrecevezmesfélicitationsbiensincèressurlexacti-tudedevotrecompterenduetlajustessedevosappréciations;votretrès-intéressantedigressionsurcequilconviendraitdefairepourfairegagneràlaBelgiquelamain-dœuvredunefouled'objetsquelletireàprésenttoutfabriquésdespaysvoisins,aexcitémavivesympathie,etquoiquevosconseilsdoiventenrichirlaBelgiqueaudétrimentdelaFrance,cequevousditesestsivrai,sibiendémontré,quilfautquemonespritnationalpliedevantlévidence.

«Nosvues,monsieur,enmatièredéconomiesocialesontfortsouventlesmêmes,ellespartentdunmêmepoint:déve-lopperlindustrie,lafaireconcouriràlaprospéritégéné-rale,aubien-êtredechacun,voilàlebutconstantdemesefforts;hâterlesprogrès,faireéclorelesidéesindustriellesenabrégeantlatroplongueincubationàlaquelleellessont,fautedargent,presquetoujourssoumises;voilà,monsieur,cequejetâchedefaireàlaidedelapetitefortunequelaProvidencemadépartie.

«Quedefoisnai-jepaseuleregretdajourneràuneautreannéelessaiduneconceptionmécaniquerationnelleparcequemonpetitbudgetétaitdéjàdépassé!

«Maislapersévéranceestchezmoiunequalitéquivientunpeuàladéchargedemesnombreuxdéfauts;lesobsta-cles,loindemerebuter,nefontqueprovoquermonactivité.Sijeusseétémoinscontrariédansmesgoûts,peut-êtreserais-jeaujourdhuiunmécanicienmoinsenrayé?Aureste,cestmabonneoumamauvaiseétoile,ilfautquejefassedelamécaniquequandmême.Jemourraisansdouteencombinantunemachineàfairedescercueilsouuncorbillardàvapeur.

XI

«Jedoutequevouspuissiezliremongriffonnage;maissivousinventezjamais,vousquiêtessifécond,unemachinequiforceàbienécrire,dédiez-la-moi,mareconnaissanceseraéternelle,commelessentimentsdehauteconsidérationetdaffectionquejevousaivoués.

«Lebaron Séguier, «MembredelAcadémiedessciences,etdujurycentraldelexposition.»


INTRODUCTION.

Letravailestlaseulesourcelégitimedelaconsidération,deshonneursetdelarichesse.

Nousvivonsaumilieudesaisancesdelacivilisationcommelepoissonaumilieudeseaux,sansnousenaper-cevoir,etcommesicelaeùttoujoursétéetdevaittoujoursêtre.

Onnesongepasassezquetoutcequirendnotreexistencesiconfortable,napunaîtrequependantlescourtestrèvessurvenuesentredeuxbatailles.

Onsembleperdredevuequunenouvelleguerredetrenteanssuffiraitpourrenversercettepyramidedeconnaissancesdontnoussommessifiers,etnousramenerdabordàlaconditiondesEspagnols,pournousréduireenpeudannéesàcelledesMauresoudesBédouinsdAfriquedonttoute

XIV

lindustrieconsisteàbattreunchameauetàarracherlalainedunmouton.

«JaimeraismieuxêtremendiantàParisquecheikenAlgérie,»nousdisaitunvoyageur,ennouscontantquelesouveraindeBiscara,auquelilmontraitunebouteilledeverre,laprenaitpourlefruitdunarbredeFrance,paranalogieavecsagourde.

Quandnosromancierssupposentquecesgenssontheu-reuxmalgréleurignoranceetleurdénùment,ilsdevraientadmettrequenospauvresjouissentdunbonheuraumoinségalàceluidesArabes,àmoinsquelavueduluxenajoutelemaldelenvieàtousleursautresmaux.

Onsefaitengénéralunefausseidéedumalheurdespau-vres;carsilssentaientlagènedeleurpositioncommenouslaressentirionsàleurplace,ilsferaient,pourensortir,lesmêmeseffortsquontfaitsbeaucoupdenfantsdupeuplequisesontélevés,parletravailetlespritdeconduite,auxplushonorablespositionssociales.

Dureste,onoublietropquelapauvretéestlaconditionnormaledelhomme,etquelarichesseestuneexception,nouspourrionsdireunétatcontrenature.

Ontrompedoncbiengrossièrementlepeuplequandonluisignalelesrichescommeétantlesdétenteursdelapartdhéritagedespauvres;caronraisonnecommesitoutlemondeavaitétéégalementricheàpriori,tandisquenousétionstouségalementpauvres.Lerichenadoncfaitaucuntortaupauvre:cestévidemmentlecontrairequialieu,carlepauvrevitdurichecommeleguivitduchène.

Touterichesseestleproduitdunvatarilquelconque.

Celaposé,lepremiersoindunbongouvernementdoit

êtrederéhabiliter,dhonorer,dencouragerletravail;carletravailestlaseulesourcelégitimedelaconsidération,deshom-neursetdelarichesse,commeilestlasourcedetouteslesvertussociales.

CestloublidecesvéritésfondamentalesquiapréparéetamenélachutedetouslesÉtatsoùletravailsestvufrappédunesortedeméprisparmilespatriciens,parcequilétaitlepartagedesilotes,desesclavesetdesmanants.

Cetabsurdepréjugécommenceheureusementàdisparaî-tredequelquespaysdelEurope;laristocratieanglaiseadonnélepremierexemple,quifutsuiviparlanoblessefran-çaise.Lanoblesserusseelle-mêmenecroitpasdérogerenselivrantàlindustrieetaucommerce;sonmériteenestdau-tantplusgrandquelleestencoreenpleinsouslimpressiondurégimedelaféodalité.

Cetterévolution,ouceretouràlaraison,estleplusbeaurésultatdelabolitiondelesclavage;carlesclavageaétélacausedetouslesbouleversementsquisesontsuccédédepuislestempshistoriques.

CenestquàdaterdenotreépoquequonpeutespérerdevoirnaîtreenEuropeunordresocialflorissantetdurable,dèsquonseseradécidéàluidonnerpourbaseletravailorganisé,lindustrieetlecommerceréhabilités.

Letravailestévidemmentleplusgrandmoralisateurdumonde;ilaenfantéassezdemerveillespourinspirerdelaconfiancedanslesprodigesquilprometdaccomplirencoreettoujoursjusquàlafindessiècles,pourpeuquonlepro-tégecontrelinvasiondemessieurslessauvagesdelacivi-lisation,etdecetteracedetroublesomeguestsquinefaitrienetveutempêcherlesautresdefaire.

XVI

Quandonjetteuncoupdœilsurlalongueenfancedelindustrie,quirestapourainsidirerachitiqueetnouée,depuislepotierDédale,jusquàlémailleurBernarddePalissy,etqueloncomparelalenteurdesesprogrèsde-puisBernarddePalissyjusquàlépoquedenospères,aveclaccroissementquelleapris,depuistrenteannéesseule-ment,onestendroitdespérerquesiriennevientlentraver,cettenouvellereinedumondeporterabientôtsatêteauseptièmeciel.

Cettemanièredevoirnestpasnouvellecheznous,etmal-grélachutequellevientdefaire,nousnavonsrienmodifiéàlopinionquisertdépigrapheànostrente-sixvolumesdelIndustriel:

...............Lindustrie,autrefoisembryonméprisé,Longtempsemmaillotté,naguèreàlalisière,Desesbrasvigoureuxpresseaujourdhuilaterre.

QuétaiteneffetlindustriechezlesGrecsquinavaientpasmêmeunnomàluidonner?Àneconsidérerquelevêtement,quelleétaitleurchaussure?dincommodessan-dales;leurshabits?desmanteauxdedrapgrossier,àenjugerdaprèslaroideurdesplisdeleursstatues.Riendeplusinformequelesdés,lesaiguillesàcoudre,lescompasquisontvenusjusquànous;leursépinglesmêmenétaientquedeschevillesfabriquéesàlalime;leurspeignes,desespècesdétrilles!ilsnesavaientpasferreruncheval.Épaminondasnavaitquunhabitetrestaitaulitpendantquonlavaitsonvêtement.

Lesressourcesdelamécaniquesebornaientàcequilenfautpourlaconstructiondescatapultes,auxleviersdepre-

XVII

miergenreetplustardàlavisdArchimède.Cestàforcedebrasquilsbâtissaientleurstemples;60,000hommesontétéemployésàtransporteruneseulepierredeBalbek.Quelmauvaisemploidelaforce!

CentmillehommestravaillèrentpendanttrenteansàlapyramidedeChéops;lespierresétaienttraînéessurdénor-mestalusenterreétablisavantlesédifices,etsoulevésàmésurequeceux-ciavançaient.DouzemilleprisonniersjuifsfurentemployéspendanttroisansàlaconstructionduColiséedeRome.StrabonrapportequelesminesdEspagneétaientexploitéesparquarantemillehommes.

Lesanciensneconnaissaientnilesmoulinsàvent,nilesmoulinsàeau.ThéophrasteetPlautetournaientlameulepourécraserlegraindesboulangers.

Ilnyavaitaucunétalonfixepourlespoidsetmesures.Touteslescoudéeségyptiennesettouslespiedsromainsdifféraiententreeux.LerapportqueM.DrovettiavaitcruvoirentrelacoudéeduNiletnotremètrenétaitquuneillusion.Lesinstrumentsditsdeprécision,nétaientquedegrossièresébauches;laclepsydretenaitlieudelamontre,cesonnetsansdéfautdenotremécanique.

Onpeutdirequelindustriebaséesurladivisiondutra-vail,lindustrietendantàfairedescendreleconfortdurichejusquedanslacabanedupauvre,lindustrieenfincommenouslentendons,najamaisexistéchezlesanciens.

Cefaitdérivenaturellementdelaconstitutiondelan-ciennesociétéquinesecomposaitquedemaîtresetdes-claves:demaîtresquipouvaientrécompenserlesproduitsexceptionnelsdelartindividuel,etdesclavesquinepos-sédaientrien.

XVIII

NousvoyonsencoreenOrientlespécimenvivantdecetordredechoses.Ilyexistecertainementdemerveilleuxor-févres,dhabilespotiers,dinimitablesouvriersdansletravaildelivoire,desfiligranesetdestissusprécieux;maisonnyvoitaucunde,cesgrandsétablissementsindustrielsoùsimpriment,pourainsidire,cesinnombrablesfac-similequi,découlantàfoisondunmêmetype,diminuentdeva-leuraufuretàmesurequilssemultiplient.

Lesanciens,commelesIndiens,ignoraientcegrandaxiomedeséconomistesmodernes:lespetitsprofitsfontlesplusgrosbénéfices.Lesancienssavaientproduire,maisignoraientlartdereproduire;ilsneconnaissaient quelindustriedufoyerdomestiqueetdesindividualitésartistiquesquiconsacraientleuraptitudeàfaireetàornerlesobjetsdontlerichefaisaitusage;tandisquenotreindustrieviseàprocureràtoutlemondeleschosesquiluisontindispensablesdabord,utilesensuite,etagréablesaprès.

Notreclassemitoyenne,notrebourgeoisiesinombreuse,nexistaitquengermedanslacastedesanciensaffranchis.

Cestellequiacréé,quidirigeetquialimentenotrein-dustriecylindrique.

Nouslappelonscylindrique,parcequelecylindreestlecriteriumdelindustriemoderneetquetoutprocédéméca-nique,toutefabricationquinestpassoumiseàlacontinuitédactionquelecylindreseulpeutluidonner,estencorealétatembryonnaire.Lafilature,limprimerie,laforgerie,lorfévrerie,lhydraulique,lapapeterie,ladraperie,lascierieetunefouledautresmétierssontdéjàpassésàlétatcylin-drique,etleseffortsdetouslesinventeursontconstammentpourbutdyamenertouslesautres.

XIX

LesGrecsontététrès-loindanstoutcequitientàlabeautédesformes;leurcéramiquesertencoredemodèleàlanôtre,etWedgwoodapayéaupoidsdelorlesplusbeauxvasesétrusques,qui,parparenthèse,sefabriquaientàCorinthe.

Mégare,petitevillesansterritoire,florissaitparsesétoffesdontlesproduitslecédaientcependantàceuxdelÉgypte.Onvoitencore,surlesparoisdestemplesetdescryptesdontChampollionetBelnoziontrapportélesdessins,lesprètresetlesprincesvêtusdunetoiledelin,àtraverslaquelleonaperçoitlacarnation.Cétaitsansdouteleventustextilis,cetissuaériendontparleJuvénal.

LabijouterieaussiétaitassezavancéechezlesGrecs,etonnepeutconcevoircomment,avecdesinstrumentsgros-siers,leursorfévrespouvaientexécutercescolliersetcesbraceletsdécaillesiflexiblesetsipleinsderessort.

Mais,nouslerépétons,toutcelanétaitquedeladresseindividuellecomparableàcelledecesbergerssuissesquifontdeschefs-dœuvreavecunmauvaiscanif.

Ilnyavaitpasdefabriquesdedrapsproprementdites;lesfemmesfaisaientelles-mêmesleurstissus,commelesan-ciennesfermièresdesÉtats-Unis,oucommelesMadécassesetlesJavanaisesquifilent,tissentetteignentencorelesétoffesdontellesontbesoin(1).

(1)Nouspossédonsunepiècedetoilesemblableàdunankin,fabri-quéeparunefemmedeMadagascar.M.Commaille,quinouslarapportée,nousacontélamanièredontcetissusefabriqueparlesnaturels.IlsprennentlasecondeécorcedunarbrenomméRoufia;ilslabattentpourladiviser.Sesfilamentsontenvironunmètredelong.Aprèsavoirtirécesbrinslesunsaprèslesautres,ilslesatta-

XX

AlexandreleGrand,croyantsansdoutequecetusageexis-taitégalementenPerse,avaitenvoyéunballotdelainefineàSysigambis,mèredeDarius,quinesutquenfaire;AlexandresexcusaendisantquesamèreOlympiasetsessœursThessaloniceetLaodicéeavaienttisséleshabitsquilportait.

chentaumoyendunnœuddetisserandtrès-habilementfait.Cestanisiquilsobtiennent,sansfiler,toutesleslongueursdontilsontbesoin,soitpourlatrame,soitpourlachaîne.Ilstissentensuiteleurétoffesurdepetitsmétiersdebambouquinevalentpascinqfrancs.LeurprocédéestlemêmequeceluidesanciensÉgyptiensetquelenôtre.Ilsontunpeigne,desnavettes,desbobinesetdespédalesanaloguesauxnôtres.Seulement,leurtoileestinfinimentmeilleurmarchéquelanôtre,etlAngleterrecommenceàenimporterdesquantitésconsidérables,sur-toutpourlesrobesdedessous,carcetissuesttrès-bouffantetnesefroissepascommelecoton.

LesMadécassesont,commeonvoit,suppriméentièrementlafilature;etlespluspetitsenfantspeuventêtreutilisésànouerlesbrins.

Nouscroyonsréellementquilsvontaumoinstroisfoisplusvitepourfaireunnœud,quenosfileusesaurouet,pourfilerunbrindemêmelon-gueur.Or,cesnœudssedistinguentàpeinedanslétoffequiestpluségaleetplusfortequenostoilesordinaires.

Nouscroyonsàlapossibilitédintroduireavecavantagelafilaturema-décassedansnoscampagnes,àlaidedesbrinsdelaloèsetsurtoutduphormiumtenaxquisedivisefortbienetavecunegrandeégalité:onfiniraitparfaireaveclesbrinslesplusténusdadmirablefilàdentelle.

LemêmevoyageurnousamontréunmouchoirfabriquéenChineaveclafeuilledelananas,onnesauraitvoirquelquechosedeplusblanc.deplusfin,nideplussoyeux.

Ilparaitquepluslagrandeindustriemanufacturièreprenddexten-sionenEurope,pluslindustrieindividuelletendàseffaceretàdispa-raitre,etilendoitêtreainsi:lhommedegénieisoléestaccablécheznousparlesgrandscapitauxdontlaroutinepeutdisposer;ilne

XXI

Lamémoiredecesbonnesménagèresétaitsouventhonoréepardesinscriptionstumulairesdugenredecelle-ci:

Lanamfecit,Domimansit.

Maiscetteindustriedesfemmesetcelledesesclavesquelonemployaitcommeouvriers,étaient,commelesartsdusauvage,lerésultatdetalentsprivés.

Cétaitseulementcommeartistesquelesouvriersdecer-tainesvillesdelantiquitéavaientdelaréputationpourlasupérioritédeleursproduits.OnfaisaitdemagnifiquesteinturesàTarente,daprèslesPhéniciensetlesBabyloniens.ToutelagrandeGrèceétaitrenomméepoursesmeublesdebronzerichesetprécieux,ainsiquepoursesmanteauxbrodésdoretdargent;maisonnavaitnibonneschaises,nihabitschaudspourlepeuple.IlenestencoreainsidanstoutlOrient:leskans,lesémirs,lescheiksmêmepossèdentdessellesadmirablementbrodées,desarmescise-lées,niellées,richementgaînées,etdebrillantsuniformes,maisleursentourssontdéguenillésouàdeminus.

LesBelgesfurentlespremiersquifournirentauxRomainsdesétoffesdelaineépaissesetchaudesdontceux-cisetrou-vérentsibien,quelepoëteMartialenayantreçuuneblouse

prendpluslapeinedepenser,nidexercersesmainsàlaproductiondi-recle.Quegagneraiteneffetleplusmerveilleuxcalligraphequivou-draitlutteraujourdhuiaveclapresse?queferaitlemeilleurcoureurcontrelavapeur?quepeuventnosfileusesdesFlandrescontrelesmé-liersanglais?Lemoindreouvrierchinoisestpeut-êtreplusadroitdesmainsquenosmeilleursouvriersdEurope,maisilnestriencontrelaplusmincedenosmachines.

XXII

encadeau,nemanquapasdedéclarerenbonsversquilluiseraitimpossibledésormaisdepasserlhiver,silnenrecevaituneseconde.

LaFrisejouitensuitedelaplusgranderéputationpourcesétoffesdontelleestencoreenpleinepossession.

Toutcequinexigeaitpasdesmachinescoûteusesetdesou-tilsdeprécisionsexécutaitfortbienchezlesanciens;maistoutcequidemandaitunpeudeforceviveouquelqueoutil-lagecompliquéleurétaitinterdit.Aussinont-ilsjamaiseulamoindremonnaiebienfrappée.Lassociationdescapitauxmodernespeutseulepourvoiraucoûteuxgréementdenosfabriques.


Silesanciensontéténosmaîtresenphilosophie,enlitté-rature,enarchitecture,enstatuaire,nouslesavonslaissésbienloinderrièrenous,quantauxartsindustrielsetutili-taires,etnousneleurdevonsplusrienquantauxbeaux-arts.

Tantquenousnelesavionspaségalés,onpouvaitadmettrequelaviedespeuplesétaitrenferméedansuncercledonnéetquelacivilisationavait,commelesorbitesplanétaires,sonapogée,sonpérigéeetquilexistaitunpointculminantoùchaquepeuplesélevaitàsontourpourendescendreaprés.

Lesunssupposaientquelœuvreduprogrèsavait,commelesindividus,sajeunesse,sonâgemûr,sadécrépitudeetsamort.Lesautres,prenantleurtermedecomparaisondanslerègnevégétal,voyaientlacivilisationsuivrelesphasesdiver-sesdelafermentation.Ilenestenfinquicroyaientvoirlepro-grèsséleversanscesselelongdunplaninclinédontlabaseest

XXIII

partoutetlesommetnullepart.Nouspensonsquelalignesuivieparlesprithumainnestnilalignedroitenilecercle;maislaspiralequi,toutenparaissantpasserparlesmêmesnœuds,gagnesanscesseduterrainenséloignantdupointdedépart.

Toutesleschutesarrivéesàlhumaniténontétéquelespremiersessaisdunenfantquitombe,serelèveetretombebiendesfois,avantdesetenirsolidementdressé.

Aujourdhuicenestfait,lenfantasecouéseslangesetseslisières,ilestdebout,ilmarche;maisilestjeuneen-core:carleslustressontpourluidesjoursetlessièclesdesmois,ila7ansàpeine.

TouslestravauxdesÉgyptiens,desGrecsetdesRomainsnontété,silonveut,quedesaccumulationsdeforcedanslegrandvolantdelacivilisation.

Iltournemaintenantetilseraitplusdifficiledelarrêterquedentreteniretdaccélérersonmouvementacquis.

Quiconqueessayeraitdelefairerétrograderseraitbrisécommeunfétudanslesengrenagesdunlaminoir.

Lacivilisationamarchéenraisondelafacilitédescom-municationsentreleshommes.

Jadislesconnaissancesserépandaientlentementparlessentiersraresettortueuxdelaparole,aussiquelesmarchan-disesportéesàdosdhomme,àtraverslesforêtsetlesrochers.

Aujourdhuiellessélancentparlapresse,laposteetlestélégraphes,commelesproduitsdenosmanufacturesquiglissentàvoldoiseausurlOcéandomptéetsurlesrainuresenfer.

Ondoitenconvenir,toutcequontréalisélesanciensauplushautpointdeleurgloire,nouslavonsfait,etsilepro-

XXIV

grèsavaitunfaite,depuisunsiècleaumoinsnousenserionstombés.

Maisnousavonsfaitplus,etchaquejournousallonsplusloinencore:toutcequilsontproduitenpeinture,ensculpture,enpoésie,enarchitecture,enphilosophiemême,nouslavonsfaitounouspourrionslefaire.

Maiscequilsnontpasdécouvert,cestlimprimerie,cestlavapeur,cestlapoudre,cestlafilature;cesontlescheminsdefer,léclairageaugaz,lesdoublesécluses,lesballons,letélégraphe,lespostes,laboussoleetlAmérique;cestlachimie,lanatomie,lachirurgie,lalgèbre,lagéométriedescriptive,lesystèmedécimal,lagéologie,lastatistique,lalettredechange;cestlafonte,lezinc,leplatine,lenickel,lesglacesetlahouille;cestlhéliographie,lagalvano-plastique,ledrap-feutre,lepyroscaphe,latailledudiamant,letélescope,lemicroscope,larotonditédelaterreettoutcequiexisteàsasurface.

Comprend-onbienlapauvretédunétatsocialquiseraitprivédetoutesceschosesetdunmillierdautresquineviennentpassousnotreplumeencemoment?

Quenerésultera-t-ilpasdelaconjugaisonincessantedetouscesélémentsdiversdelalphabetdenosconnaissancesgénérales?detouslestermesdecetteimmenseéquation?

Tantquelacivilisationsesttrouvéeconfinéedansunpetitcoindeterre,oudansuneseulebibliothèque,ilnapasétédifficileàlabarbariedelasurprendreetdelétouffer.

Maisquecentmillebarbaresserassemblentaujourdhuiaumilieudessteppes,auxconfinsdelaChine,enquelquelieudumondequecesoit,ilsnaurontpasfaitvingtlieuesavantquonensoitinforméauxTuileriesetàSaint-James;etdussent-ilsexterminerlacivilisationetbrûlertousles

XXV

livresdelEurope,onlesretrouveraitenAmériqueoudanslapluspetiteîledelaPolynésie.

Nouspouvonsdoncnousrassurerentièrementsurlesortdelacivilisation,ellenepériraplus.


Silesartssesontéclipséspendantdouzeàquatorzesiè-clesdeguerreetdanarchieetnontcommencéàrefleurirquàlépoqueditedelarenaissance,lindustriesouffritégalementdecelongsommeil.LegrandCharlemagnenétaitpassiconfortablementvêtuquAbd-el-Kader;ilsignaitsesCapitulairesentrempantsamaindanslencrepourlap-pliquersurleparchemin.LepeupleetlesprêtresétaientvêtusdepeauxcommelesbasBretonsetlesCosaques;danslesjoursdecérémonieilsjetaientpar-dessusleurspeaux,uneenveloppedetoile,unsurplis(superpelles).

Oncroyaitfaireunlegspieuxetconsidérableendonnantunepairedesouliersàuneéglisepourlusagedesofficiants.

Aumoyenâgelusagedupainblanc,delaviandedeboucherie,delachandelleetdulingedecorpsétaiten-coretrès-rare.

Huitoudixpersonnescouchaientàlafoisdansunmêmelit;lesgensdugrandmondesefaisaienttraînerdansdescharrettesatteléesdebœufs;pendantleshiversrigoureuxunvoyaitarriverlesgrandesdamesdeParisàléglise,con-duitesdansdestonneauxdéfoncés.LesChinoisétaientcertesbienplusavancésquenousavecleurspalanquinsélastiquesetleconfortabledeleurshabitations.

Jusquàlafinduderniersièclelesartsetmétiersfurentconsidéréscommedesprofessionsindignesdelhommeintel-

XXVI

ligent.EnPolognecepréjugédomineencoreaupointquunpeintreenminiatureayantavouédansunehautesociétéquilavaitfaitlui-mêmelesportraitsquelonadmirait,celasuffitpourquoncessâtdelerecevoir.Onsupposaitquildevaitavoirdesesclavespourtravaillersesminiatures,commeoràdesserfspourtravaillersesterres.


LindustrienesestpourtantnaturaliséequavecpeineenFrance;végétantsousladureprotectiondelaraceconquérante,cestenpliantsouslejoug,cestenpayantaupoidsdelorledroitdexister,quelleàpusoutenir,sansmouriràlatâche,leméprisetlesvexationsdeshommesdarmes;maisquandlanoblessedéposalarmureducroisépourrevêtirlhabitducourtisan,lindustrieprofitadumoinsdecere-virementdanslesmœurs.

LouisXIfutlepremierroideFrancequisongeaàen-couragerlesmanufactures.HenriIVetSullyluttèrentutilementlunaveclautrepourstimulerlesindustriesmanufacturièresetagricoles.TandisqueleministrerépétaitquelabourageetpâturagesontlesdeuxmamellesdelÉtat,etquilfaisaitplanteràsesfraisvingtmillemûriersdanslejardindesTuileriesetdeFontainebleau,leroinépargnaitrienpourfavoriserlesmanufacturesdetapisfaçondePerse.latapisseriedehautelisse,lesglacesfaçondeVeniseetlexploitationdesmines.

LimpulsiondonnéeparHenriIVsarrêtasousLouisXIII;maisellefutdignementrepriseparColbert:grâceàlui,laFranceégalauninstantlEspagneetlaHollandepourladraperie,leBrabantpourlesdentelles,lItaliepourles

XXVII

soieries,Venisepourlesglaces,lAngleterrepourlabon-neterie,lAllemagnepourlefer-blanc,laFlandrepourlestoiles.AjoutonsqueColbertfutundescréateursducanalduLanguedoc,dontVaubanadit:«Jedonneraistoutcequejaifaitettoutcequilmeresteàproduireenfaitdefortifica-tions,pourêtrelauteurdunouvragesiadmirableetsiutile.»Ilsentait,commeonvoit,quilauraitpumieuxem-ployerlestrésorsdelaFrance.PuissentnosmodernesCol-bertsvoterdesmilliardspourlestravauxpublics,plutôtquepourdesforteresses;chaquelocomotivequilsposerontsurdesrailspasserasurlecorpsàunpelotondanarchistes;cestunepiocheplutôtquunfusilquilfautsongeràmettredanslesmainsdelajeunessedescampagnes,cesontdesemploisquilfautcréerpourcesnombreusesvictimesdelinstructionidentiquequonsobstineàdonneràlapetitebourgeoisieetauxclassessupérieures,lesquellessontmieuxenpositiondobtenirlepetitnombredemploisdontlegouvernementpeutdisposer,etlaissentlesautresindécisentrelamisèreetlémeute.EnChinecenestpasunparchemin,cestunbre-vetdemployédugouvernementquelonremetauxétu-diantsvainqueursdanslesexamens.


LafautedeColbertaétédemprisonnerlindustriedanslesinstructionsquilrédigeasurlesprocédésàsuivredanschaqueespècedemétier,parcequellesservirentderèglesetdestatutsdontlescorporationsetjurandesdéfendaientdesécarter.Cétaitarrêtertoutprogrèsultérieur,cétaitcom-mettreuneerreuranalogueàcellequefaitencorelAn-gleterreensopposantàlasortiedesesmachines,comme

XXVIII

sileprogrèsetlaperfectionpouvaientavoirunterme.

Lescorporationsqui,souscertainpointdevue,don-naientuneespècedorganisationautravail,devinrenttel-lementexigeantesquilfutimpossibleàuninventeurdesétablirpourexploitersadécouverte,sousprétextequildevait auparavantsefaireafflilieràtouslesmétiersauxquelssoninventiontouchaitparunpointquelconque.Or,cesré-ceptionscoûtaientbeaucoupdargent.Letravailétaitde-venuundroitrégalien.Onpeutdireàjustetitrequelaper-missiondevivreentravaillantnexistaitpasenFrance.avantle17février1791,jouroùparutledécretdelaCon-stituantequiprononçalabolitiondesmaîtrisesetjurandesetétablitsurtouslesfabricantsetindustrielsundroitdepatentequifutacceptéavecjoieetreconnaissance.

Maisoncommenceàsentirlesinconvénientsdecetteextrêmeliberté.Lepremiervenupouvantprendreaujour-dhuiuneenseigneetunepatente,sansrienconnaîtredumétierdanslequelilsedonnecommepassé-maître,ilsen-suitquelepublicestsanscessevictimedelignoranceetducharlatanismepatentés,sansavoirsonrecourscommeautre-foisauprèsdesprudhommesoudeschefsdemétiers.Lestribunauxmêmenypeuventporterremède,àcausedesformalitésetdesfraisincroyablesquexigelemoindrere-dressementduntort.

Lecitoyentranquillepréfèreledommagedêtrevolé,àlapeinedefairepunirlevoleur.

Quandvousaureztrompétoutlemonde,disions-nousàundecesescrocsétablis,personnenevoudraplusavoiràfaireàvous,etvotreachalandageseraperdu.Quandjauraitrompétoutlemonde,nousrépondit-ilsanssémouvoir.

XXIX

mafortuneserafaiteetjememoqueraibiendelachalandage.

Silonprendlapeinedyregarder,onverraquecettelèpresétendchaquejourdavantageetfinirapartoutdémo-raliser.Déjàlenomdindustrielestdevenusynonymedechevalierdindustrie...defripon.

Nousengageonsleshonnêtesindustrielsàréclameruneorganisationdutravail,quipermettedumoinsdélaguerdeleurnoblephalangelesignorants,lesincapablesetlesescrocs.

Ilsnedoiventpointperdredevuequelemondeestdévoluautravail.Quilsétablissentdoncentreeux,àdéfautdugou-vernement,unconseildediscipline;quilsélisentunbâton-nieretnereconnaissentpourapparteniràlindustriequelesouvriershonnêtesetcapables,munisdeleurexequaturoulivretconvenablementmotivé.Ilsserendraientparlàungrandservice;maisilsenrendraientunbienplusgrandencoreàlasociété.

Parsuitedelassociationdesgrandscapitauxpourlaproductioncylindrique,ilvanaîtreunenouvelleespècedemaîtriseàlaquellelouvriernepourraplusdutoutattein-dre;cestalorsquelÉtatserapousséàsefaireproducteursansbénéfice,poursoutenirlaluttecontrelespuissancesindustrielles,àmoinsquelesouvriersnesassocientdanslebutdunemutualitédecrédit,quenousregardonscommeunefictionirréalisable.

DurestelapolitiquedesÉtatsalaplusgrandeinfluencesurlaproduction.LestupideéditdeNantesamislindustriefrançaiseendéroute,commeuneguerredelaFrancecontrelEuropeleferaitencoreaujourdhui,cedontlesagemonar-quequilagouvernesauralapréserver.

XXX

Quellesquesoientlaforce,limpétuositéetlabravouredesFrançais,ilsdevraientsongerquilyaquelquundepluspuissantqueux:cesttoutlemonde,ilslontdailleursdéjàéprouvé;maislexpériencedespèresestpresquetoujoursperduepourlesenfants.Lajeunegénérationactuellenanulsouvenirdesdésastresquentraînelaguerre,pendantlaquelletoutsarrêteourecule;carlaguerreestrétrograde,lapaixseuleestprogressive;laFranceaimeleprogrèspar-dessustout;maislagloirepar-dessusleprogrès;delagloiremilitaire.delagloirebrutale,elleenaétésaturée;toutesonambitiondevraitdoncseporteraujourdhuiverslagloireintellectuelle.Ilyadadmirablesconquêtesàfaireencoredanslechampdelascience,demagnifiquesbataillesàgagnersurlesélé-ments,devastesrégionsinconnues,toutunnouveaumondedidéesàdécouvrir:voilàlanoblearèneoùlagrandenationdevraitsongerdésormaisàpromenerlesétendardsdesonintelligencectlactivitébrûlantedesongénie.


LeblocuscontinentalfitcomprendreàlaFrancetoutcequimanquaitalorsàsonindustrie.Ilfallutsuppléerauxproduitsexotiquespardesproduitsindigènes.Lesalpêtre,lesucre,lindigo,lescuirs,lesarmesblanches,setiraientdudehors;leseffortsdesMonge,desBertholetetdesFour-croysuffirentàtout.Lesfabricantscommencèrentàrecon-naitrecombienilétaitimportantdeséclairerdeslumièresdelachimie,delaphysiqueetdesépures:ilnyeutplusdèslorsdesecretsdanslesartsetmétiers.

LaConventionorganisalÉcolenormale,leMuséum,leConservatoire,leBureaudeslongitudesetenfinlÉcolepoly-

XXXI

techniquequi,suivantsaconstitutionprimitive,devaitem-brasserlensembledesconnaissancesscientifiquesetindus-trielles.MaisellefutrestreinteparNapoléonauxélémentspurementmilitairesdontilavaitbesoin,etàlathéologietranscendantedesmathématiquespuresquiadonnénais-sanceàcettearistocratiedxetdy,laquellealongtempscrudérogerendescendantàlapplicationimmediate;maisdheureusesréformespermettentaujourdhuiàcetteécolecélèbredelutterdutilitéaveclÉcolecentraledin-dustrieetdecommerce,fondéeparunsimpleparticulier,maisdirigéepardesprofesseursduplushautmérite.LesusinesdeFrancesesontdéjàenrichiesdesnombreuxélèvesdesDumas,desPeclet,desPayenetdesPerdonnet,quiportentdanstouteslesbranchesdesmanufacturescetespritinvesti-gateuretsynthétiquequidistinguecesmaîtreshabiles.


LeDirectoireordonnalapremièreexpositiondelindustrieenFrance;elleneduraquetroisjoursetcétaitencoretroppourétudierlepeudobjetsquisytrouvaient.

Lasecondeexpositioneutlieuen1801;lemétierJac-quardyfutsimplementhonorédunemédailledebronze.

Onprésentaàlexpositionde1802lapremièrepiècedemousselinefrançaise,quifutrepousséeparlejurycommeétantdorigineanglaise.Lexpositionde1806commençaseu-lementàsignifierquelquechose.

Troisexpositionseurentlieusouslarestauration;ellesbrillaientsurtoutparlenombreetlabeautédesornementsdéglise,

Lestroisexpositionsde1819,1823et1827constatèrent

XXXII

degrandsprogrèsdansleslainages,lamétallurgieetlacon-structiondesmachines;cefutverscetteépoquequelecélèbreTernauxdotalaFrancedelafabricationdescache-mires.

Lexpositionde1834surpassadautantlespremièresquecelledontnousallonsparlerlemportesurlaprécédente;maisnouscraignonsbienquellenesoitladernière,car,àmoinsquelaguerreoulanarchienefasserétrograderlin-dustrie,ilneseramatériellementpluspossiblederecueillirdansunmêmelocallesinnombrablesetingénieuxproduitsdelintelligencefrançaise.

Cestpeut-êtreicilelieudexaminerrapidementlaques-tionmoraledesmachineset,commenoussommesentière-mentdaccordsurcepointavecledocteurVillermé,nousnhésitonspasànousrangeràsesidéesquinoussemblenttrancherdéfinitivementcettequestionsilongtempsdébat-tue.

«Dabord,lemploidesmachinesestunfaithorsdedébats.Lorsmêmequilproduiraitdegrandsmaux,ilseraitnéces-sairedesysoumettre.Unpeuplequinadopteraitpaslesnouvellesdécouvertesdanstelleoutellebranchedelindus-trie,tandisquesesvoisinsleferaient,seplaceraitdansunétatévidentdinfériorité.Non-seulementilnepourraitplussesoutenirsurlemarchéextérieur,maisilnegarderaitpasmêmelongtempslemarchénational.Unecontrebandeactivesorganiseraitsursesfrontières,dèsquelleoffriraitunbénéficeconsidérable,ensortequelesfabricants,pouravoirpersistédanslesanciensmodesdeproduction,seraientbien-tôtcontraintsdeneplusrienproduire.

«Silesouvriersnontplusautantdemain-dœuvreparlin-

XXXIII

troductiondesmachines,ilsnenauraientplusdutoutsanselles.Aujourdhuilespeuplesdoiventourenonceràtouteindustrie,ouensuivrelesprogrès.Pourempêcherlappli-cationdesnouvellesinventionsindustrielles,ilfaudraitquetouteslesnationsciviliséesfussentdaccordpourneplusadopterdesmachinesquisimplifieraientletravail.Maiscetaccordestimpossible:ilseraitabsurde;ilseraitfuneste.

«Lesmachinesamènentàlalongueplusdebien-êtrepourtoutlemonde,etmêmeuneplusgrandesommedemain-dœuvre(1),aprèsavoirproduitquelquesperturbationspar-tielles.Ainsitouteslesdéclamations,touteslesplaintesquelonélèvecontrelemploidesnouveauxmoteursnontau-cuneportéeetnepeuventaboutiràrien.Lamarchedelin-dustrieestunenécessitésupérieureàlapuissancedetouslesgouvernements.

«Ensecondlieu,lesmachinesontcetavantagededispenserlhommedestravauxlesplusrudesetlesplusabrutissants.Ellesfontcequinexigeaucuneinterventionintelligente,cequisaccomplitparunprocédéuniforme.Cestaussiunprogrèsdontilestbondetenircompte.Lhommeserelèveetmontedundegréverslaplacequildoitatteindre,touteslesfoisquilnaplusàremplirdesfonctionspurementmécaniques.Danslesancienstemps,desesclavessattelaientàdesmeules,commedesbœufsàunmanége,pourécraserleblé.Aprèsleshommes,onaemployélesbrutes;aprèslesbrutes,lesmachines.Ladignitéhumaineetlacivilisationdoiventygagner.

(1)TémoinlafabricationdutulleenAngleterre,quinoccupaitque2,000personnesavantlinventiondumétier,etquienemploieau-jourdhuiplusde200,000.

XXXIV

«Voilàleboncôtédelintroductiondesmachines;ilayenunautrequidoitsaméliorer:cestlecôtémoral.Unétablis-sementindustrielnesefondequavecdénormescapitaux,doùilsuit:

«1°Quelepassagedelétatdouvrieràceluidemaîtrede-vientdejourenjourplusrare;2°queleschefsdelindustriesontdesgrandsseigneurs,quinontplusaveclesouvrierscesrapportsdebienveillanceetpresquedefamillequonremarquaitàlépoqueoùlesmaîtresprenaientordinaire-mentleursrepasaveclestravailleursensous-ordreetleslo-geaientdansleursmaisons;3°quelalliance,siprécieuse,siheureuse,deloccupationindustrielleaveclestravauxagricoles,estdejourenjourmoinspossible:lenombrediminuerapidementdeceshabitantsdelacampagnequijoignaientàlaculturedunoudedeuxarpentslerevenudunmétierdetisserandoudefileur.

«Cettepopulationpaisible,rangée,laborieuse,économe,adûsentasserpeuàpeudanslescentresindustriels,fré-quenterdevastesateliers,etdanscenouveaugenredevietoutessesanciennesvertusontétéremplacéespardesvices.

«Enfin,ledéveloppementdesforcesmécaniquesestlaprincipalecausedescrisescommercialesquireviennentdansnotresiècleavecunerégularitépériodique,etmenacentdêtretoujoursplusfréquentes.Lesmachinesstimulentlin-dustrieoutremesure,favorisentuneproductionexagérée,permettentdefranchirtouteslesbornesdelaprudence,en-combrentlesmagasinsdemarchandisesdontlaconsomma-tionneveutpas,malgrélabaissementduprix,etlaissentalorssansouvrage,parconséquentsanspain,desmilliers

XXXV

deprolétaires,aprèslesavoirassujettispendantquelquetempsàuntravailexcessif,ettoutàfaitcarabrutissantunpaysanquivientsatteleràquinzeansàunmétieràfiler,enpeutsortiràcinquantesansavoirrienappris,sicenestdeuxoutroismouvementsautomatiques,quilerendentdailleursimpropreàtoutautregenredoccupation.»

Toutcelaesttrès-affligeant;maisoùtrouverici-basuneinstitutionquinaitsonbonetsonmauvaiscôté?Silnyavaitpasderichesfabricants,ilnexisteraitpasmoinsdemi-sérablesouvriers;nousnoustrompons,ilyenauraitmoins,maiscestparcequilsnetrouveraientpaslemoyendesubsis-ter.Resteàpeserlagrandequestionquevoici:Lenéantest-ilpréférableàuneexistencedifficilesoutenueparlespérancedunmeilleuravenir,surtoutsicetteespérancenestpasdénuéedeprobabilités?Carunjourviendraoùlaproduc-tiondelarichesseseratellementabondanteetorganisée,quechacunaura,non-seulementlenécessaire,maisencoredusuperflu;etcemiracleseralefaitdelascienceunieàlindustrie,personnaliséesdanslesinventeurs.Cequicauselaruinedesfabricantsducontinentcestdevouloirembras-serlafabricationdetoutcequitoucheparunpointàleurindustrie,cestlhistoiredeSeraingetdeCouvin;lefabricantdeferveutavoirdeshouillères,ilveutfaçonnersonpro-premétal,construiredesmachines,fairedelachaux,desbriquesréfractaires,dudrap,ducoton,dupapier,delafaïence,ainsidesuite,sousleprétextequilabesoindecesobjetspoursonusageetceluidesesouvriers.

LesAnglaisseulsontsentiquilfallaitfractionnerlesdiversesindustriesdontuneseulesuffitpouroccuperlaca-pacitétotaleduplushabilefaiseur.Ilsontcomprisquecet

XXXVI

appétitdésordonnédevaittoujoursfinirparuneprostrationindigesteetmortelle.

Quandlesgouvernementscomprendrontquilestjustedegarantirlapropriétéintellectuelleàlégaldelapropriétéfoncièreetmobiliaire,laluttedelhommeauxprisesaveclamatièreserapromptementterminée;ilfiniraparladompteretlassoupliràsesbesoins;ilserendramaîtredeséléments,commeleKirghisserendmaîtreduchevalindomptéquiparcourteffrénélessteppesdelaRussiedAsie.


Nousnhésitonspasàcroirequelepaysquiassimileralepremier,dansseslois,lapenséematérialiséeenmachines,àlapenséeécriteenvolumes,quiaccorderaauxinventeurslamêmefaveurquauxauteurs,netarderapasàlemportersurtouteslesnationsvoisines,bienplussûrementqueparlesarmes.

Quandunbrevetdinventionapparaîtracommeunepro-priétédequelquevaleur,unefouledhommesdegénieselancerontdanslacarrièredesdécouvertes;lescapitalistesnhésiterontplusàplacerdesfondssurdesprivilègesdontladuréeleursemblerasuffisantepourlesindemniserplustarddessacrificesquenécessitenttoujourslespremiersessais;maisilsontraisonderegardercommeunedérisiondesbre-vetsdecinq,dedixetdequinzeans,tempsàpeinesuffisantpourdéblayerlecheminauxsuccesseurs.Puisseunvérita-blehommedÉtatlireetméditerlespagessuivantesquionteudéjàlhonneurdechangerlamanièredevoirdusavantArago!Onsaitquecedéputédemandaitlasup-

XXXVII

pressiondesbrevetscommefaisantentraveaulibredéve-loppementdelindustrie;erreurdontilnousapermisdepublierquilétaitentièrementrevenu.


Linventionestlacivilisation;linventeurestlauteurdetouteslescombinaisonsqueDieunapasfaites,ilestlecontinuateurdesonœuvre,lepromoteurdetoutpro-grés.

Linventeurestlepremierhommedumonde;carilfaitquelquechosederiendonnedelavaleuràcequinenavaitpas,dumouvementauxcorpsinertesetdelapuis-sanceàlafaiblesse.

Watt,enemprisonnantlavapeurdansuncylindre,adonnécinquantemillionsdebrasàlAngleterre;lanatureneluienavaitpasfaitautant.

Toutcequiexisteendeçàdelanaturebruteestlœuvredesinventeurs.

Lesinventeurscherchentettrouventdesprocédésnou-veaux,simplifientlesmécaniques,diminuentlafatiguedestravailleurs,abrègentlesdistances,expliquentlesphéno-mènes,enchaînentleséléments,etlesremettentdocilesetfortsentrelesmainsdeshommes.

Lesinventeurssontlatêteetlâmedunenation;sanseuxniprogrès,nirichesse,nipuissance.Lepaysquienpossèdeleplus,rendsesvoisinstributairesetvas-saux.

Onluiachèteseslivres,sestableaux,sesdessins,sescouleurs,sesétoffes;onluidemandeseslois,sesrèglements,sesméthodes.Onvientvisitersesmonuments,sesateliers,sesécoles;cartoutcelacesontautantdinventions.Lesprit

XXXVIII

procèdedemêmedanslarrangementdunecharteoùdunpoème,duntableauoudunmétier:quandungéniecom-binedesengrenagesetdescammes,lesautrescombinentdeshémistichesetdesrimes,deslignesetdescouleurs,desnoiresetdesblanches.

Lepeuplequinariencombinéestlesauvage,etilresteteljusquàlarrivéeduninventeur.

Cadmus,Triptolême,Oannès,Moïse,Mahomet,Leibnitzétaientdesinventeurs.

Uneidéeestlapropriétédeceluiquilapossèdelepre-mier,elleluiappartientnefût-cequeparledroitnaturelduprimooccupanti.Ilestlemaitredeladivulgueroudenpriverlasociété;elleluiappartientàplusjustetitrequelechampoulaforêtdontvousavezhérité:carsivousnavieznivotrechampnivotreforêt,unautreenjouirait;vousnelesavezpasfaits,etlinventeurafaitsadécou-verte.

Touteinventionestunaccroissementdelarichesseso-ciale;cestledéfrichementdunebruyère,ledesséchementdunmarais,ladécouvertedunecestlacompositionmine;dunlivre,dundessin,dunopéra.Vousdonnezgratuite-mentlapropriétééternelleouviagèreàtoutescesœuvresdutravailoudugénie,tandisquevousladisputezàlamachineàvapeurouaudrap-feutre!oubien,vousneleuraccordezquàgrandsfrais,pendantpeudannées,unepropriétéin-certaine,scabreuse,illusoire:ilfautconvenirquecelaestbieninjuste.

Ilestdesgensassezlégerspourregarderunbrevetcommeunprivilège,parcequonluienàconservélenom;maislebrevetnestniunmonopole,niunefaveur,niunerécom-

XXXIX

pense;cestundroitplussacréqueceluidelhéritagemême.etlaConstituanteétaitcertestropennemiedesprivilègespourfairegrâceàunseuldentreeuxenabolissanttouslesautres.

LaConstituanteadit:«Touslesprivilégessontabolis,néanmoinsdesprivilègesexclusifsserontaccordésauxinven-teursouimportateurs,etc....»Cartouteinventionouimportationconstitueuneadditionaufondssocial,puis-quellevientoccuperdesouvriers,utiliserlesmatièrespremières,vivifierlecommerceetlindustrie,attirerlesca-pitauxétrangers,ouempêcherque lesnôtresnesortentpourallerchercherlesproduitsfabriquésailleurs.Lebureaudesbrevetsnedevraitêtreconsidéréquecommelétatcivildesinventions;unbrevetdéposénestautrechosequuneprisededatecertainequinedevraitpaspluscoûterquelinscrip-tiondelanaissancedunenfant.

Lesinventeursetimportateursquiviennentmettreleurindustriesouslasauvegardequelaloileuroffre,ontdoncdroitàlaprotectionetàlencouragementdetoutgouverne-mentquicomprendsesintérêtsetceuxdupeuplequilrégit;ilseraitinfâmedelesendépouiller,danslespaysoùlesdroitsdaubaineetdedétractionsontabolis.

Plusunpaysestpetit,plusildoitprésenterdefacilitésetdattraitsauxinventeurspourquilsconsententàledoterdeleursindustries.Silsnytrouventquedégoûtsethostilitédelapartdupouvoir,non-seulementilsseretirent,maislesindigèneseux-mêmesportentleurindustrielàoùonleurtendunemainbienveillanteetpaternelle:car,ilfautenconvenir,ilnyaplusguèrequelesgensheureuxquiaientunepatrie;toutleresteestcosmopolite.

XL

Nousavonslapreuvequelesinventionsneviennentpointdelles-mêmes,ouneviennentqueforttard,ettoutretard,nefût-ilquedunan,quedunmois,quedunjour,estuneperteirréparable.

Laraisondececiestfortsimplepourceuxquisaventqua-vantdefonderunefabriquequelconqueilfautfairedesvoyages,ramenerouinstruiredesouvriers,graverdesma-trices,payerlapublicité,fairegoûtersesproduits,etquesouventlonnyparvientquaprèslexpirationdubrevet.

Unedécouverteestunepropriétésacrée,aditBernarddePalissy.Ellesupposeunemploidetempstrès-longetdesdé-pensessouventconsidérables;legouvernementdoitservirdegarantàlinventeur.

Lesvéritésnesetrouventpastoutàcoup:ilnappartientquàJupiterdefairesortirdesoncerveauMinervearméedepiedencap.

Mettreunfreinàlalibertéetàlagarantiedesrecherches,cestenimposerunàlalibertédepenser,etquandcelle-cinexistepasilnyaquignoranceetservitude.

Colbertattiraitlesinventeurs,leurformaitdesétablisse-ments,leurfournissaitdelargentpourlesexploiter,etsouventilaccordaitdesprivilègesdequinzeàvingtans,commeillefitpourlesglacesdeVeniseetlaporcelainedeSaxe.

Uneremarquedelaplushauteimportance,cestquelespaysoùlindustrieetlacivilisationontfaitleplusdepro-grès,sontceuxoùlaloiadécrétédemeilleureheurequelapenséeestuneespècedepropriété.Quelonjetteuncoupdœilsurlalistesuivante,etquelonjuge:

En1623,lAngleterreàobtenusaloisurlespatentes;

XLI

En1790,lesÉtats-UnisetlaFrance;

En1812,laPrusseetlaRussie;

En1817,lesPays-Bas,laBavièreetleWurtemberg;

En1820,lAutricheetlItalie;

PuislEspagne,lePortugaletlesDeuxSiciles;

EtenfinlaTurquie,laPerseetlesIndes,quinontaucuneloidecetteespèce;aussinesyfait-ilaucunedécouverte,sicenestquelquesecretdecouleur,devernisouautresarcanesdenatureàêtretenuscachés.

CespaysensontprécisémentaumêmepointoùsesttrouvéelEuropeaumoyenâge,autempsdesalchimistes,devins,astrologues,sorciers,palingénésistes,bohémiensoujuifs,quiparcouraientlescampagnesenvendantleurssimples,leursfiltresmerveilleuxetleurpanacéeuniver-selle,trompanttoutlemonde,àpartirduvilainjusquauprince.

Cétaitlebontempsdelatransmutationdesmétaux,desamulettesetdelamagieblanche:ilestunmoyendenousyramenerpromptement,cestdabolirlaloiquiprotégeledroitdauteurpourlécrivain,ledroitdegravurepourlepeintre,ledroitdemoulagepourle statuaireetlebrevetdinventionpourlindustriel.

Alors,commeautrefois,silsefait,parhasard,quelquesdécouvertesimportantes,onlestiendracachées;etcommeellesneserontplusenregistréesdanslesarchivesdelÉtat,ilarriveraquellespérirontsouventavecleurinventeur.Cestainsiquenousavonsperdulesecretdelapourpre,dujaunedeNaples,duverremalléable,desnielles,dufeugré-geois,delapeinturesurverre,etdetantdautresdontlesnomsmêmesnesontpointparvenusjusquànous.

XLII

Biendespersonnesémettentlopinionquilseraitdésirablequelegouvernementpûtacheterlesinventionsetexproprierlesinventeurspourcausedutilitépublique.Cemodeouvri-raitunelargeporteauxabusetauxplaintes,carilnestpasungouvernement,pasunecommissioncapabledejugerdelavaleuroudelimportanceduneinvention,avantquelleaitétécombinéeavectoutcequiexisteoupourraexisterplustard.Quellerécompenseeût-ondonnée,parexemple,àceluiquisestavisédemêlerdelagélatineavecdelamélassepourenfaireunrouleaudimprimerie?bienpeudechosesansdoute;ehbien,cetteinventionaconduitàladécou-vertedespressescylindriquescontinuesquirendentpeut-êtreplusdeservicesàlacivilisationquelinventionmêmedelimprimerie,àcausedunombreimmensedecopiesquelonpeutobtenirenpeudetemps.

Nousavonsvu,dansladmirablerapportdeM.deBouf-flersàlaConstituante,quelimportationdevaitêtreassi-miléeentoutàlinvention;nousquisavonsquelonnedemandedesbrevetsdimportationquepourdeschosesdéjàéprouvéesetreconnuesbonnesailleurs,nouspensonsquelebrevetdimportationdevraitêtremieuxaccueillietappelédepréférenceparlesgouvernements,aulieudenêtrerepoussé.

Dailleurs,importerouinventerestlamêmechosequantauxrésultats:fertilisezunrochernuavecdelaterrenationaleouavecdelaterreapportéedelétranger,vousenobtiendrezdesproduitségalementavantageuxaupays,cesttoujours,endéfinitive,unaccroissementdufondssocial.

Lebrevetdimportationnest,dit-on,queleprixdela

XLIII

course.Jenconviens;maistoutici-basnest-ilpasleprixdelactivité?

LAmériquenefut-ellepasleprixdelacourse?

Quidoncvoudraitcourirsilnyavaitaucunepalmeàcueillirauboutdelacarrière?

FINISLABORUMPALMA.


RAPPORT

FaitàM.leMinistredelIntérieurdelaBelgique.


MonsieurleMinistre,

Vousmavezchargédefaireunrapportsurlexposi-tiondelindustriefrançaise;jemacquitteraisansdoutetrès-incomplétementdecettetâchelongueetdifficile,maistoutsuperficielquepuisseparaîtremontravail,joseespérerquilneserapassansutilitépournosartsetnosmanufactures.

Ilvousseraagréabledapprendre,M.leministre,quelamissiondontvousmavezchargé,maouvert,non-seulementlesportesdelexpositionauxjoursetheuresexceptionnels,maisencorecellesdeslabora-toiresetdesateliersparisiens.

2

Jenecroispaspouvoirpassersoussilencelamanièreobligeanteaveclaquelleleministère,lessavants,lesingénieursetlesindustrielsfrançaismontaccueillietmontfournilesmoyensdemelivrerutilementàdesexplorationssouventdifficilesetquelquefoisimpossibleslorsquonestdépourvudintroductions.

Cethommagerenduàlabienveillancedenosvoisinsapourbutdappelersureux,delapartdesBelges,unejusteréciprocitéenpareilleoccurrence.

Nous nesommesplusautempsoùtoutétaitmystérieuxetcaché:lavéritableindustrie,lindustrieavancéetra-vailleaugrandjour,etlonpeutsupposerqueceluiquisenfermeestaussipauvreenprocédésquelidiotquicache,commeuntrésor,desfeuillesmortesoudescaillouxaufondduncoffre-fort.

Lindustrieabesoindairpoursedévelopper;telou-vresesateliersàuncurieuxquireçoitsouventdeluiplusquilnepeutluirendre.

Cettevérité,sentiedepuislongtempsparlesAméri-cains,prévautdepuispeuenAngleterre,etcommenceàpénétrerenFrance.Lejournestdoncpaséloignéoùlavisitedesvoyageursinstruitsserasollicitéecommeunefaveurparleschefsdemanufactures.

LinstinctcommunicatifdesFrançaiséclairéslespoussedepréférencedanscettevoieenverslesétran-gers;voilàpourquoijaipumoissonneràpleinesmainslàoùlesindigèneseux-mêmesnesontpastoujoursadmisàglaner.

Ayanteuloccasiondétudierlexpositionfrançaisede1834,jedoisdirequellenemapaslaissélimpressiondunesupérioritébienmarquéesurlexpositionbelgede1830,dontjavaislhonneurdêtreundescommis-

3

saires;maislesprogrèsaccomplisenFrance,pendantcescinqdernièresannéesdepaix,sonttels,quelajoutenousseradifficileàsoutenir,quandnouscroironsdevoirdescendredanslarènedunenouvelleexposi-tion.

Lesautresnations,engéné