RAPPORT

FaitàM.leMinistredelIntérieurdelaBelgique.


INDUSTRIEDESBRONZES.


VoiciunebranchedindustriequilseraitdifficilededisputeràlaFrance,ouplutôtàsacapitale;carParisfabriqueannuellementpour25millionsdebronze,danslesquelslamatièrepremièrenentreguèrequepouruntiers;lerestedevientlesalairedelinventionetde6,000ouvriersfondeurs,mouleurs,tourneurs,cise-leurs,estampeurs,monteurs,doreurs,vernisseurs,scul-pteurs,etc.Ilestétonnantquecetteimportantefabrica-tion,quiserépartitentredeuxcentsateliers,naitétéreprésentéequeparvingtexposants,parmilesquelsondistinguaitdesnomsdepuislongtempsconnusdumondeentier:DENIÈREetTuomiRe,cesmodernesTubalcains

LITHOGRAPHIE.


Silimprimerieetlagravurevenaientàdisparaître,lalithographiepourraitlesremplacertouteslesdeuxavecavantage.Ilestheureuxquelestypographesetleschalcographesnesensoientpasdoutés,carelleneseseraitpasintronisée,commeellelafait,presquesansrésistance.Sespremierspasontétésimodestesquepersonnenasongéàluibarrerlaroute;lalithogra-phieafaitsonchemincommelesmédiocritésfontleleur;maiselleajouélerôledeSixteV,aprèsavoirfaitdessottisespendantunquartdesiècle.

Aujourdhui,non-seulementellemarcheseule,maiselleparaitdécidéeàmarchersurlatêteàtouslesmoyensgraphiquesconnusjusquici.

Lagravuresurcuivreetlatypographiesontàboutdevoiemaintenant,etlalithographienefaitquentrerenlice;ettoutejeunequelleest,lalithographiecourtdéjàcôteàcôteavecsesrivales,etbientôtellelesdé-passera,nonpasdunetête,maisdeplusieurslongueursdecorps.

208

SennefelderdétrôneraGuttembergetlorfévredeFlorence,dansunavenirmoinséloignéquonnepense.


Lasubstitutionduneopérationchimiqueàuneopé-rationmécaniqueàtoujoursétéunprogrésimmense.Lagalvanoplastiqueunieàladaguerréotypieestundesspécimenslesplusremarquablesdelasupérioritédesagentschimiquessurlesagentsmécaniques.

Est-ilriendeplusmerveilleuxquedeforcerlesoleilàdessineretàgraver,enquelquesminutes,desplan-chesquelartisteleplusconsomménachèveraitpasensixmois?

Depuisquelafoudreetlesoleilsontdevenuslesesclavesdelhomme,quinavaitjusquicidomptéquelesanimauxetlesflots,uneèrenouvelle,unavenirimmensesouvreàdeuxbattantsdevantlui;toutestàrefaireaujourdhui,necraignonsdoncpasdevoirfinirlemondesousprétextequilauraitachevésatâcheetterminésamission.Non!lemondeesttoujoursjeuneettoujoursildoitlêtre;lesdécouvertesquisepréci-pitentàbataillonspressésdanslesacadémies,lesbu-reauxdebrevetsetlesrecueilspériodiques,nesontpointunsignedefatigueetdedécrépitude;onnepeutpasdire:Voicilhiver!aumomentoùlaverduresemontredetouscôtés,oùlesplanteslesplusraresnesontencorequenboutons,oùdesgermesnombreuxnattendentqueladoucetempératuredelapaixpar-tout,lapaixtoujours,pourécloreetdonnerdesfruitsmûrs;cartouteinventionnouvellenestjamaisquunfruitvertetpresquesansvaleur:ilnefautdoncpas

269

sétonnerdeladifficultéquontrouveàlesvendre.Presquetoujourslinventeurvousoffreunœufpourunpoulet,etvousendemandeleprixduneoie.

Nousnousarrêtons,caronpourraittrouverbizarrequenousfassionsdelaphilosophieàproposdelitho-graphie,surtoutsinosidéescontrarientcellesdulec-teur.

Lexpositionfrançaiseétaitpresqueaussiricheenli-thographies,quelesboulevardsdeParis;etcenestpaspeudire:maisnousdevonsavouerquelartnilesar-tistesnontfaitunpasdepuis1830,etàlexceptionduprocédédetransportdeM.Dupont,quineconsistequenunerecettechimiquedueauhasardpeut-être,pourdésoxyderetramollir,mieuxquonnelefaisaitavantlui,lhuiledesséchéedesanciennesgravures,ilnyavaitriendebiennouveaudanslecarréMarigny.Lecontrairenouseûtétonné,carleslithographesdeParisnontpasletempsdefairedesexpériences;primovivere,Ilfautgagnersonpainquotidien,etonleperdsouventencherchantàlaugmenterpardesdécouver-tes;etpuisilfautuneréunionbienraredecirconstan-cespourexpérimenteràpeudefrais;ilfautêtreàlafoisdessinateur,imprimeur,unpeuchimiste,unpeumécanicien,assezricheettrès-persévérant.

Or,ilnesetrouvepeut-êtrepasencemomentunseullithographedansdepareillesconditions,depuislamortdEngelmannetlaretraiteducomtedeLasteyrie,etencorelunavait-ilentropcequelautreavaitenmoins,lardeurdugain.

Engelmannsacrifiaitlartàlor,LasteyriesacrifiaitloràPart.Cestàcedigneetnoblevieillardquelalithographiefrançaisedoittout;car,àlexceptiondEn-

270

gelmann,quifermaitsoigneusementsesateliers,touslesprincipauxlithographesdeFrancesesontformésauxdépensducomtedeLasteyrie;cestchezluiquelesVilain,lesLanglumé,lesMotte,lesBrégéaut,lesPaulmiers,etc.,sesontexercés;cestavecsonencreetsonpapierquilsontfaitleurapprentissage.Etlunportantlautre,douzeouquinzedecesmessieursluiontcoûté25,000fr.pièce;carlunnétaitpasplutôtinstruitquilabandonnaitsonmaîtrepourluimonteruneconcurrence,etilsontsibienmanœuvréquilsontruinéleurbienfaiteur.

CependantlecomtedeLasteyrie,alliédelaFayette,vice-présidentdelaSociétédencouragement,nestpasencoredécoré;celanestpasencourageantpourlesgrandsseigneursquiseraienttentésdefairetournerleurfortuneàlavantagedelindustrieetdesarts.

Nousavonsditlesconditionsdanslesquellesdevaitsetrouverunlithographepourfaireavancerlart;onnoustrouverapeut-êtrebienimpertinentdavouerquenousavonseucethonneurpendantlesquinzeplusbellesannéesdenotrevie;maisnouspensonsquilnyapasplusdevanitédelapartdunartistequedecelledungénéral,demontrersesétatsdeservice,quandilneleurrestequecela.

LaSociétédencouragementayantouvert,en1828,unconcoursentreleslithographesdetouslespayspourrécompenserceuxquiavaientfaitfairelesprogrèslesplusréelsàleurart,nousavonsremportélagrandemédailledor.

En1830,lecolonelLapieetlegénéralPelet,direc-teurdudépôtdelaguerre,nousécrivirentspontané-ment,quaprèsavoirexaminélescartessortiesdenos

271

presses,ilscroyaientdevoirprendrel’initiativepournousengageràtransporternosateliersdeBruxellesàParis,avecoffredenousfaireobtenirlentréedenosdixmillepierresetdetoutnotrematériel,ainsiquunlocaldugouvernement,àconditiondecommuniquernosprocédésaudépôtdelaguerre,dontnouseussionsobtenudestravauxpourtoutenotrevie.Pendantcetemps,leministèredelaguerredenotrepaysnousembauchait,commeondit,nosmeilleursgraveursetimprimeurspourétablirunelithographiedanssesbu-reaux,cequinousacontraintdefermernosateliersfautedebras;lesfaillites,lessursisetlaprobitébienconnuedeslibraires,nosdébiteurs,ontachevélaruinedupremier,duplusvaste,duplusricheetduplusavancédesatelierslithographiquesdecetteépoque.

Nousdevonsdire,pourencouragerlesjeunesgensdecœur,quenousavonscommencénotrecarrièreli-thographiqueen1817,aucapitalde32fr.,sansavoirjamaisempruntéunsou,sansavoirreçuaide,protec-tionouenseignementde.quiquecesoit,etsanscon-naitreautrechosedelalithographie,sinonquecétaitlartdereproduireplusieurscopiesdundessinfaitsurunepierre:descriptiondunjournalquinousavaittel-lementfrappéparsesimmensesconséquences,quenousnousempressâmesdenvoyernotredémissiondegéo-mètreducadastreàMaestrichtpournousdirigeràpiedverslacapitaledesPays-Bas.Nousvisitâmesenpas-santàLouvainlecélèbreJacotot,quiavaitéténotremaitre,hélas!avantquileûtinventélartdefairedescapacitésinomnirescibili;maisilnousrenditunser-vicemoralquenousnavonspasoublié.

Aprèsavoireulapatiencedécouterattentivementla

272

lecturedenotrepremièretragédieencinqactesetenvers,cesavantlittérateurnousdécouvritunevocationbiendécidéepourlalithographie;etcestennouspé-nétrantdesonvigoureuxaxiomequiveutpeut,quenoussommesparvenuàélevernotrecapitaldefonda-tionàunepuissanceassezrespectable,puisquavec32fr.nousavionsgagnédeuxmillionsàlépoquedelarévolution.

Onnouspardonneracettedigressionpersonnellequiauranéanmoinssonsensmoraletpeut-êtresonutilitépourlesvictimesdelinstructionidentiquedescollèges.deFrance,quelelatinetlegrecplacentparmilliersentrelesuicide,lémeuteetlestravauxforcés;nouslesengageonsàchoisirletravailforcé,etnousleurdisonsàloreillequilyadix-huitheuresaulieudesixdanslajournée,pourlemalheureuxquiveutséleversansramper.

Onnemeurtpasdetravail,aucontraire,onenvit;etdailleurs,ilseraitplushonorabledepérirsurlabrèchequedanslefossé.Maisletravailrendlhommeheureuxmoralementetlemoralréagitsurlephysique;lhommequitravailletropseportemieuxqueceluiquinefaitrien.Letravailestleparatonnerredelamisèreetduvice,etquandilneseraitquelantidotedelaparesseetdelennui,ilmériteraitlenomdepanacéeuniverselle.Adoptezuneprofession,unmétier,uneoccupationquelconqueettravaillezseulementdeuxfoisplusoudeuxfoismieuxquetouslesautres,cequinestpasdifficilequandonaducourage,etvoussor-tirezàcoupsûrdubourbierdelamisère;quelquunvousremarquera,vousappréciera,vousrecomman-deraetvousarriverez,sicenestaujourdhui,cesera

273

demain;maispersuadez-vousbienquelemployéquinefaitquesondevoirestunmauvaisemployé;letra-vailetlétudesontdepuissantsgarde-fous,etlapro-bitéestunehabitudedontilestdifficiledesabstenirquandelleestinvétérée.Travaillezdoncetvousnebroncherezpassurlaroutedelhonneur;carilestpresqueaussidifficiledeconvertirunhonnêtehommeàlafriponneriequunfriponàlaprobité.

Quandonauracomprisquelavienestquunesuitedhabitudes,quelhabitudeestunbesoin,etquetoutbesoinsatisfaitestunplaisir,onreconnaîtraquetousnosplaisirsviennentdenoshabitudes,etpuisquontrouveautantdagrémentàcéderàunebonnequàunemauvaisehabitude,ilnefautpashésiteruninstantsurlechoix.

Onreconnaitra,deplus,quilestpresqueaussiaisédeprendreunehabitudeutile,honorableetlu-crative,quunehabitudeinutile,dégradanteetdépen-siére.

Onreconnaîtrademêmequelebonheuretlemal-heur,lasantéetlamaladie,larichesseetlapauvreté,nesontquelesconséquencesdebonnesoudemau-vaiseshabitudes.

Untempsviendradoncoùlasciencedelhabitudeserasubstituée,danslenseignement,àlaphilosophiequinestpasunescience,maisuninstinct,dontonpeutbienconstaterlexistence,maisquonnesauraitdonnernivendre.

Nousvoiciunpeudistraitdenotresujet;maislelec-teurintelligentsaitbienque,danslecoursdunpêle-rinageindustriel,onpeutsarrêterenpassantdevantunmonumentdart,unsitepittoresque,uneruine

274

historique,sans,pourcela,failliraubutdesonvoyage.Nousjetteronsdoncuncoupdœilsurloriginedelali-thographietellequellenousaétécontée,enpatoisalle-mand,parlefrèredelinventeur,quenousavonsoc-cupéquelquesjoursdansnosateliers.

AloïsSennefelderavaitunpetitemploidansleschœursduthéatredeMunichverslan1800.Aloïsétaitcequonappelledédaigneusementuntripoteur;satableétaitcouvertedepetitspots,depetitesfioles,devernis,dacidesetdemorceauxdecuivre,quilégratignaitpourtrouverunmoyenéconomiquedegraverlamusi-que.Unjour,lablanchisseuserecevantdulingedelaméredeSennefelder,celle-cipriaAloïsdenécrirelanote;maiscommeilnetrouvaitniplumenipapier,quesonécritoireétaitàsec,ilsaisitunpinceauquitrempaitdansduvernisdegraveurettraça,tantbienquemal,lanotedulingesurlecoindunepierreàbroyerlescouleursquilavaitàcôtédelui.Cecifait,lamèresortitpoufallerchercherdupapieràlabou-tiquevoisineetpriasonfilsdeprendrecopiedelanoteenquestion.Aloïsvoulutalorseffacerlescaractèrestracésauvernisgrassursapierre,etcommeiléprou-vaitdeladifficulté,ilpritunverrecontenantsoneauseconde,quiljetasursescaractères,croyantaideràlesdélayer;maisilsélevatoutàcoupuneécumebouillon-nanteparsuitedelaréactiondelacidesurlapierrecalcaire.Quandlacidefutsaturé,Sennefeldervitavecsurpriselescaractèresaussiintactsquauparavant;maisilsaperçutenypassantledoigtquilsoffraientunrelieftrès-sensible:lacideavaitrongélasurfacedelapierreetrespectéletracé.CettepierreétaitcemêmecarbonatedechauxsiconnuenBavière;cétaitune

215

pierrelithographiqueprovenantdescarrièresdeSol-lenhoven.Cefaitinsignifiantpourunespritvulgairefutuntraitdelumièrepourunobservateurbesoigneux,commelétaitSennefelder;ilpritaussitôtunepetiteplanchettequilenduisitdencredimprimerieettam-ponnasescaractèresdontiltiraplusieursépreuvessuccessivesparlaseulepressiondelamain;dèscemoment,lalithographiemécaniqueétaitinventée;maiscétaitpeudechoseetcenefutquequelquesannéesplustardquiltrouvalalithographiechimique,enobservantqueleaufuyaitdevantlestachesdegraisseetnerestaitétaléequesurlespartiesdépourvuesdecorpsgras,cequetouteslescuisinièressavaientdepuislongtemps.

Toutelalithographieconsistedoncencesdeuxlignes:tracezsurunepierreouunmétal,àlaideduncorpsgrasoubitumineux,undessinquelconque,décapezavecunmélangedacideetdegomme,hu-mectezvotreplancheavecuneéponge,et,pendantquelleestimprégnéedhumidité,passezsurletoutunrouleauenduitdencredimprimerie,ilsétablirabienviteuneadhérenceentrelecorpsgrasdurouleauetlecorpsgrasdudessin,tandisquelhumiditéquicouvrelerestedelaplanchesopposeraàladhérencedunoirgrasdurouleau,surlefonddelaplanche.Cestalorsquevouspourreztireruneépreuveetrecommencerainsisansfin;maistoutesimplequepa-raissecetteopération,elleexigeunemultitudedepe-titesattentionspourtirerdebellesépreuvesetnepasgâterlaplanche.

Silhumiditédelapierreestévaporéeavantquonretirelerouleau,lencresattachepartout;silencreest

276

tropépaisseoutropmolle,silepapieresttropsecoutroptrempé,silapressionesttropforteoutropfaible,silyadelalunouduchloredslepapier,silapierrenapasétéconvenablementdécapéeetgommée,silim-primeurestunnoviceouunbrutal,sienfinuneseuledesnombreusesconditionsnécessairesausuccèsvientàmanquer,onnefaitrienquivaille;voilàpourquoitantdelithographesontéchouéetpourquoiaucundesnombreuxamateursquiontcrupouvoirfairedelalithographieenachetantunepresse,ontdûlarelégueraugrenier;cestquilnesuffitpasdacheterunpianopourêtremusicien.

Ilseraittroplongdenombrerlesessais,lesangoissesetlesveillesquilnousenacoûtépourarriveràbienimprimer;carnousnavonsjamaiseunilivrenimaître,etlorsquenousallâmessoumettrenosproduitsàSen-nefelderàParisen1818ou19,ilnousdemandasé-rieusementparquelprocédénousavionsfaitcesplanches;etquandnousluidimesquecétaitparsesprocédésàlui,parlalithographieenfin,ilnousrépon-ditavecundouloureuxaccentgermanique:Cestfini,chésouisléblusarriérédetousleslithographes,chéberdumontempsàchercherlapierrefactice;ilajoutaquesilavaiteulebonheurdesavoirdessiner,ilauraitétébienplusloin,maisquesetrouvantobligéderecouriràdesdessinateursquinelecomprenaientpas,ilnavaitpufairefaireàsonarttouslesprogrèsquilsentaitlà,disait-il,enfrappantsafortetête.Cependant,ilfautavouerquillesapresquetoussentisetindiquésdanssonlivre,quillesamêmetousessayés;maisdunema-niéreimparfaite.

Quandnousluiparlâmesdesonfrère,ilnousdit

2711

quecétaitunmalheureuxsoiffeurquisétaitenfuideMunichencroyantemportersesrecettes,àlaidedes-quellesilextorquaquelquessecoursauducdArembergetàplusieursjeunesgensdeBruxelles,auxquelsilneputjamaisrienmontrerdebon;lesavantbibliothécaireMarchal,ainsiquelingénieurCraenetBenjamin-Mary,furentlespremièresvictimesdesamaladresse.LeducdArembergquiluiavaitouvertunatelierchezlui,quiavaitmissesgensàsesordres,futobligédeleren-voyeràcausedesoninconduite.

LesannalesdhistoirenaturellepubliéesparMM.Dra-piez,VanMonsetBorydeSaint-Vincent,dontnousavonsdessinéetimprimélesplanches,furentlapre-mièrepublicationrégulièredueàlalithographiebelge;notresecondeentreprisefutleVoyagepittoresque,quinousrapporta300,000fr.,latroisièmefutlaViedeNâpoléon,etlaquatrièmelesVoyagesdeDupindanslaGrande-Bretagne.Nouspouvonsdiresanscraintedêtredémentiquetouslesprincipauxdessinateursetimpri-.meurslithographesdelaBelgiqueetdelaHollandesontnosélèvesoulesélèvesdenosélèves:Vanderhaert,Madou,Kreins,Sturm,Vanhemelryk,Collon,Labergé,Koenen,Moureau,Kierdorff,Desguerrois,Benoit,Gé-rard,RopolletLabarière,ancienassociédeM.De-wasme,ontfaitleurspremièresarmesdansnosate-liers,quelarévolutionafermés,aumomentdeleurplusgrandeprospérité;voilàpourquoinousnaimonspaslesrévolutions.

Nousavonsàcetteépoquepubliédesspécimensendifférentsgenres,enannonçantquilsneseraientpassurpassésavanttrenteans;ilyenabientôtquinzedé-coulésetniLondres,niVienne,niBerlin,niParisne

278

nousontencoremontréunéchantillonquiégalâtnosfragmentstopographiques.

LAllemagneafaitdeplusgrandsprogrèsdanslexé-cutionlithographiquequelaFranceetlAngleterre:nosartistesbelgespensentquilyaquelquechoselà-dessous,quilsdésespèrentdatteindre,silonnenvoiequelqueobservateurintelligentàladécouvertedespro-cédéscensésnouveaux;maisilnousestdémontréquelasupérioritédesimpressionslithographiquesquinousarriventdecepaysnetientquaucaractèrepatient,soigneuxetconsciencieuxdesdessinateursetdesim-primeursallemands.

SilartnapasfaitunpasenBelgique,nienFrance,depuis1830,cestquepersonnenechercheplus,ouquelonsecroitparvenuauderniertermedelaper-fection,ouplutôtquelartestdevenumétier.

Onatantproduit,quelesamateurssaturésontperdulappétit.Ilaréellementpludescollections,desalbumsetdesportefeuilles.

Lesdessinsoriginauxdespremiersmaitresrépandusàfoison,ontformélegoûtdupublic,quineveutplusriendemédiocre.Lesvitrinesdesmarchandsdestam-pesontdéveloppéplusdegéniesartistiquesquelesaca-démiesdepeinture,etbientôtunefouledejeunesgenssansnomontmieuxréussiquelescélébrités,àcroquerdadmirablesscènesdelavieprivée,àsaisirlescaracté-resetlesphysionomies,etsurtoutàcouvrirunepierre,sanstacheetsansrature.Onpeutdirequelesgrandsmaitressesontretirésdelacarrière,battusparlesra-pins,souslerapportdelexécutionetsouventmêmesousceluidelapenséeetdelordonnance.Lalithographiearévélébeaucoupdedaguerrotypesvivantsquipren-

279

nentlanaturesurlefaitsansavoirjamaisapprisàdes-sinerqueparlaméthodeJacototquiexclutlesmaitres.

Nousaurionstantdechosesnouvellesàdiresurlesprocédéslithographiquesquecechapitredenotrerap-portdeviendraitunmanuelmeilleurqueceluiquenousaurionspubliéilyaquinzeans,sanslesconseilsinté-ressésdEngelmannquinousendétournavivement,enprenantdesoncôtélengagementdenepaslefairesansnousenprévenir:ilétaittroptôt,selonlui,dedévoi-lernossecrets.Maisilseréservaitinpettolhonneuretlebénéficedunepareillepublication,quelanôtreeûtpucontrarier;carnousétionspeut-êtremieuxenmesurequepersonnedentreprendreunepareilleémis-siondutilesindiscrétions,aprèsunepratiqueimmé-diatedequinzeannéesdanstouteslesbranchesdecetart;préparationdespierres,compositionschimiques,dessinetimpression.Ilfautavoirmislamainàunmé-tierpourenparler,etnousnepouvonsreconnaitrepourvrailithographequeceluiquiseul,enfermédansunatelierconvenablementoutillé,seraitenétatdedessineretdimprimerunobjetquelconque,àautantdemilliersdexemplairesquonenvoudrait;carnousneregardonspascommeimpossibledimprimerpendanttouteuneannéeundessinlithographiquequenousaurionsexé-cuténous-même;lapierresusât-elledeplusieursmilli-mètres,nouspensonsqueletracécontinueraitàfournirdebonnesépreuves:celadépendentièrementdelin-telligenceetdesconnaissanceschimiquesdelentrepre-neur.

En1820,époqueoùuntiragede500étaitregardedanstouslespayscommeunsuccès,nousavonsim-primé26,500armoiriesdespasse-portsdugouverne

280

mentsansaltérationdutype;lapremièreetladernièreépreuvesontsignéesdeMM.WeissembruchetBorydeSaint-Vincent,etilestimpossibledyremarquerunedifférence.Vingtfoislapierresaltéra,vingtfoisnouslaramenâmesàsavaleurprimitive,ensuivantpiedàpiedlesphénomènessinguliersdesesdiversestransfigura-tions.


Delimprimerielithographique.

Cequiaretardélesprogrèsdelimpressionlithogra-phique,cestquonavouludèslorigineassimilerlim-primeurlithographeàlimprimeurtypographe,cestquonaprisunescience,unartpourunmétier.

Ànotreavis,laprofessiondelimprimeurlithographeesttoutaussiconsidérablequecelledelartiste.Ilfautautantdetalentpourbienimprimerquepourbiendes-siner.Letablieretlescalusauxmainsnempêchentpaslesentiment,aditFranklin:ilfautavoirsentilesan-goissesdudessinateurquivientlivrersonchef-dœuvreduneannéeauxbrutalitésdunmanœuvre,plusoumoinsivre,poursefaireuneidéedelimportancedelapréparationdespierresetdeleurmiseentrain.Silacidulationaététropforteoutropfaible,silaplan-cheestcequonappellemanquée,limprimeurenre-jettetoujourslafautesurlartisteousursescrayons,ousursamanièrededessiner,etlartistenesaitquerépondre;ilchangedimprimeurettombesouventdemalenpis.

281

Nouscroyonsdevoirleurdonnerunmoyensûrdefaireeux-mêmescettedélicateopération.Ilsuffitdeprendredesfragmentsoudelapoudredemarbreoudunautrecalcaire,densaturerdelacidehydrochlo-rique,dedécanterceliquideneutraliséquonappelaitavant-hiermuriate,hierhydrochlorateetaujourdhuichlorhydratedechaux,etdelemélangeravecunefortedissolutiondegommearabique;étendezdoucementcemagmatavecunlargeblaireausurvotredessin,etlaissez-lereposerjusquàcequilvousplaisedelelivreràlimprimeur,quisauracequilluiresteàfaire.Silempâteunepareillepierre,etsilperdunatomedesteinteslespluslégères,cenestpasunartiste,cestunmanœuvrequinesaitpassonmétieretméritedêtrerenvoyéàlimpressiondescartesdadresse.

Unjourquenousassistions,chezConstant,àlim-pressiondelaDanaé,chef-dœuvredeGirodet,nousfûmeseffrayédevoircettepierremagnifiqueestompée,cest-à-direcouvertedunvoileduhautenbas,tandisquelimprimeur,lemeilleurdeParisàcetteépoque,allaitsontrainsanssenapercevoir.Ontintaussitôtconseilautourdelapierre;Constantvoulaitquon.lamitsimplementsouslagomme;maisnotreavisdelafairenettoyeràlessenceetdepasserlapierreàlencregrasseprévalut:onlalaissareposerensuitependantquinzejours.Cefutencetétatquecechef-dœuvrefutvenduàNoëlquientiraencoreplusieursmilliersdexemplaires.LesbonnesépreuvesdelaDanaévalentaujourdhui200francs.

Noublionspasdedireàtouslesimprimeursdecrayonquelesecretdesbonstirages,biennoirsetbienpurs,consiste,nonpasàchargersonrouleaudencre,

282

commeilscroientdevoirlefaire,etcommenouslavonscrupendantdixans;maisàtoutenleveretànenmet-trequelaquantitésuffisantepourdeuxoutroisépreu-vestoutauplus;ilfautdelencrefaibleetnonplusdelencrefortecommeautrefois.Cetteméthodeestcelledesbonsimprimeurs,quisegardentbiendeladivul-guer.Nousleurdemandonsbienpardon,maisnousnesommespasauboutdenosindiscrétions,etnousavonsencorebiendeschosescurieusesàraconter;parexemplenousdirons,pourfaireplaisirauQuarterlyRe-view,quelalithographie,quoncroitnouvelle,estdueàMoïse,quiagravélesdixcommandementsdeDieusurlapierre;notrecritiqueajouterasansdoute,quilenadistribuélesépreuvesauxHébreuxendescendantduMont-Sinai.Lesantiquolâtresquisoutiennentquelesmodernesnontpresquerieninventé,serontcon-tentsdenouscettefois.

NousajouteronsquunvoyageurdanoisatrouvédansunvieuxcouventduThibetuntraitédanatomiecontenant60plancheslithographiéesdepuis600ans,avecladescriptionduprocédéquiaserviàlesfaire;nousavonsluceladanslesgrandsjournauxpolitiques,onnepeutdoncpasdouterdelavéracitédufait.


Delagravuresurpierre.

Onsestlongtempseffrayédumotdegravuresurpierreparcomparaisonaveclàgravuresurcuivre,quidemandedelonguesannéesdexerciceetunpoignet

283

vigoureuxpourentamerlemétal.Engelmannlui-mêmealongtempsreculédevantlagravuresurpierre;ilamêmeécritquecenétaitpasdelalithographie,et.quilpréféraitlaplumeetlecrayon.Maismalgréleschefs-dœuvredugénéralAthalinetdesfrèresDesma-drilsenfaitdedessinsàlaplume,Engelmannàdûnousprier,parécrit,deluicommuniquernosprocé-dés,sisupérieursauxsiens;luiqui,en1817,nousavaitfaituneconditiondassociationdecompteàdemi,delentréedesesateliers,conditionjudaïquequenousavonsfièrementrefusée,attenduquenousavionsau-tantàluiapprendrequilavaitànousenseigner,commenouslefitremarquerlebonLanglumé,aveclequelnouséchangeâmesamicalementnospetitesdécouvertes.Cebraveetmalheureuxconfrère,quetoutlemondecroitdanslautremondedepuisdix-septans,vient,eneffet,denousadresserlagazettedeBâton-Rougequilré-digedanslaGuyanefrançaise.CestpouravoiréchappéauxembrassementscommerciauxdEngelmann,etpourluiavoirfaittort,commeondit,delamédailledor,quilnousàoubliédanssonhistoiredelalithographie.

LimprimeriedeLemercierestaujourdhuilaplusgrandeetlameilleuredeParispourlesdessinssoignés;lesautressadonnentplutôtauxtravauxducommercequauxtravauxdart.LalithographiefondéeàDijonparundenosfrères,lemeilleurimprimeurquenousayonsformé,améritéunemédaillepourlabelleexé-cutiondesonVoyagepittoresqueenBourgogne.

Thierry,Vilain,Delarue,Bobœuf,Haubloup,Mar-tenot,Gihaut,Racinet,Dupont,Garson,Lessore,sontlesprincipalesétoilesdelapléiadelithographiquedau-jourdhui.Nousnhésitonspasàdirequelaconstel-

984

lationpâlit;ilyadelagèneetdudécouragementsurtouslespoints,laconcurrenceaététropvive,etnaguèrelaisséquedesblesséssurlechampdebataille.

Pourenreveniràlagravuresurpierre,nousdé-sironsquonprenneactedecequenousavonspublié,ilyadouzeans,danslIndustriel,etquenousrépétonsaujourdhui:

«Toutcequisefaitsurcuivre,àleauforte,auburin,àlapointesècheetsurbois,peutsefairesurpierre,avecuneéconomiedeplusdemoitiésurletempsetlargent.»

Dumomentoùnouseûmesvérifiéqueletraitleplusfinetletraitleplusgrossimprimaientégalementbienetduraientautantlunquelautre,nousnoussommesdit:Lartesttrouvé,ilnemanqueplusquelartiste,etsiquelquecélébritéchalcographiquevoulaitsedéta-cherducuivrepoursappliqueràlapierre,nousau-rionsbientôtnosBerwicetnosDesnoyer.

Nousdéclaronsauxgraveurssurcuivrequilneleurfaudraitpasuneheuredeleçonpourlesengageràdé-serterlemétal;nouslavonstentéàlégardducélèbreRéveil,auquelnousportâmesunepierresurlaquelleilsexerçadesuiteavecuntelsuccès,quenvoyantlapuretédesépreuvesquenousluirendions,ilsécria:«Jeneveuxplusdecuivre!»maisilnefutpaslemaitredechanger:lelibraireAudot,quilemployaitalors,restafidèleaucuivreetàlacier,quiltrouvaitplusfacilesàemmagasiner.

Lagravuresurpierrepossèdeunavantageauquelonnesattendpas,cestdefournirdestiragespluspurs,plusnetsquelecuivre.Laraisonenestfacileàexpli-quer:lamainquinettoielecuivre,tiretoujourslen-

985

creduncôtéoudelautredelataille,etoccasionnedesbavurestrès-visiblesaumicroscope,tandisquelerouleau,enpassantsurlestailles,nefaitquesouleverlencreaumilieumêmedestraitsdanslesquelsellenelaissepasdépaissir,puisquelestraitslespluslargesnontpasbesoindeprofondeur.

Danslesplansdesvilles,parexemple,oùlesmonu-mentsprincipauxdoiventêtreexprimésennoirplein,lelithographenaquàdécouvrirlégèrementlépidermedelapierrepourobtenirsoneffet,tandisquelegra-veurestobligédaborddefaireunefossedanslecuivreetpuisdestrierlefonddecettefossedemilletraitscroisésdanstouslessens,pourretenirlencredim-pression,quipartiraitsouslenettoiementduchiffonoudelapaumedelamain;etencore,quandlacartecommenceàsuser,cesmonuments,quiétaienttoutnoirs,deviennent-ilstoutblancs.

Ilnenestpasdemêmedelapierre,surlaquelleonpeutatteindreàlafinesseetdépasserlavigueurducuivre.«Envoyez-moiquelques-unesdevoscartesdeCorseetdelîledElbeparCollon,nousécrivaitleco-lonelLapie;toutlemondeicilesadmire,legénéralPeletadésiréconservercelledontvousmaviezfaitcadeau.»

Ayantfaitdéposerundecesspécimens,ilyaplu-sieursannéesàLondres,ausalondeSommersethouse,iloccasionnaundébatsingulierqueM.Coindetlitho-graphenousraconta.

Ledirecteur,pesuadéquenousavionsvoulumys-tifierlacommissionanglaise(commecetoriginaldeWiertzamystifiélacommissionparisienne,enluipré-sentantunRubensquelletrouvaindignedefigurerau

286

salon;cedirecteur,disons-nous,avaitécritsurcespé-cimenlemotdoubted(douteux).M.Coindetluienayantdemandélaraison,ilréponditquilavaitconsultétousleslithographesdeLondres,mêmelepremierdetous,M.Coindet,etquetousayantdéclaréquecettecartenepouvaitêtreunproduitdelapierre,endépitdelasouscription,LithographiedeJobard,ilavaitcrudevoirsignalercettefraudeparunmotpoli.M.Coindetfutbiensurprisquoneûtempruntésonnompoursoutenirunefausseté,etilparvintàtirerdesonerreurcebravedirecteur,qui,pourtouteréparation,pritdelagommeélastiqueeteffaçalemotdoubted.

CeciprouvequelaBelgiqueétaitplusavancéeilyaquinzeans,enfaitdegravuresurpierre,quetouslesautrespays.LesplanchesduVoyagedeDupinsontlàpourprouverquonpeutsepasserdelagravuresurcuivreenBelgique;carlalithographiechasselagra-vuredevantellecommelimprimerieachassélesécri-vains,commelavapeurchasseleschevauxetcommeledrapfeutrechasseraledrapordinaire,quoiquonfasseetquoiquondise.Ilyadesnécessitésinévita-bles,contrelesquellesilestinsensédeseroidir,etnousnecomprenonspasquilsetrouveencoredeshommesassezinintelligentsdelagrandeloidumouve-mentuniverselpournierleprogrès.Nousnepouvonslescomparerquàcesenfantsqui,nevoyantpasbou-gerlesaiguillesdunemontre,necroientpasquellesmarchent.

Lapréparationdelapierrepourlagravureestsim-pleetsûre:ilsuffitdelapasseràleauacidulée,dyjeterquelquesgouttesdegommearabiqueetdeles-suyeravecunlingefin,etlaplupartdutempscestun

987

foulard,jusquàcequelledeviennesèche.Onlarougitalorsavecdelasanguineenpoudrequelonétendpartoutaveclesdoigts;lesAllemandsemploientlenoirdefumée,maislenoirfaitparaîtrelestraitspluslargesquilsnesont,et,àlimpression,lépreuveesttropmaigre.

Lerougeestinfinimentpréférable.Ondécalqueledessinàlaidedunpapiermince,enduitdeplomba-gine,onrecouvrelapierredunfortpapierqueloncollesurlesbordsetquelondéchireseulementaufuretàmesurequonavance.Cepapiergarantitlapierredesfrottementsdelarègleetpermetdetravailleravecunegrandepropreté;ilsuffitdattaquerlapierreavecdespointesdacier,tailléessousdesanglesdiversetaiguiséessurlameuleetlapierredulevant,pourexécutertouteslesespècesdetraitsquelonpeutdé-sirer,sansattaquerprofondémentlapierre;tropdegommelarenddureàentamer;lesAllemandsnenlaissentmêmepas,maislimprimeuraplusdepeinepourmettreentrainetempêcherlesadhérences.Ilenfautunpeu,maislemoinspossibleestlemieux.

Pourimprimercettepierregravée,ilsuffitdeIacouvriràsec,enentier,devernisoudhuileoudencrequelonfaitpénétrerdanstouteslestaillesavecledoigt;celafait,onhumectelapierre,onlafrotteavecdeschiffonsouaveclerouleau,quiemportetouslescorpsgrasdontlasurfaceestcouverte,àlexceptiondestraitsquirestentpleinsetgardentseulslenoir.Limpressionsuitdèslorssoncoursordinaireavecunetrés-grandefacilité.

Unmanœuvrepeutimprimer,autampon,laplusbelleplancheautrait,sanscraintedelendom-

288

mager,commeilleferaitduneplancheaucrayon.Lapierreétantpréparéecommepourlagravure,onlacouvredunvernismoudeCallotdélayéàlessencedetérébenthineoudelavande,àlaidedurouleau.Ontraceensuitesondessinàtraverslevernis,puisonfaitmordreàlacidesulfuriqueétendu;onlave,onsècheetlonremplitlestraitsavecduvernisdimprimeriequiadhèreausulfatedechaux;oneffaceensuitelapierreàlessencedetérébenthineetoncontinuelimpression,commeci-dessus.Nousavonstrouvécemoyenpourfermerlaboucheauxgraveursquiprétendentqueriennepeutimiterlalibertédeleau-forte.

Lalithographieseprêteàtouslesgenresdegravuresetàtouteslescombinaisonsdecesdiversgenresainsiquàbeaucoupdautresencoreetquibusdamaliis;maisilfautsavoirleschercherettantquilneserencontrerapasuninvestigateurfamilieraveclimprimerie,ledes-sinetlachimie,quiaitdutemps,delargentetdugoût,lalithographieneferaplusunpas.Or,nousneconnaissonsguèrequunhommeenEuropequipossèdeunebonnepartiedecesavantages,cestlelieutenant-coloneldartillerieWittertdeLiège,quenoussignalonscommelhommelepluscapabledefaireavancerlart.M.WittertavaittrouvélimpressionencouleursetaulavisbienavantEngelmann:nouspossédonsdeluidesfleursetdesdessinsàlencredeChinedunerareper-fection.

NousvoudrionsvoirlecolonelWittertàlatêteduneécoleexpérimentaledesartsetmétiers;maislasociétéestsigauchementorganisée,lesfonctionssontsiaveu-glémentdéparties,quonpeutdiresanstropséloignerdelavérité,quepresquepersonnenestàsaplace.

289

Dureste,lesfréquentschangementsdeministèrenedonnentpasletempsauxhommesdupouvoirdepren-dreconnaissancedupersonnelintelligentdelanationetderéparerlesnombreuxdéclassementsquineutra-lisentlesforcesproductivesdelasociété.Aucundesministresquisesontsuccédédepuisdixans,nesestdouté,parexemple,queM.Dumortier,lereprésentant,fûtunecélébritéeuropéenneenhistoirenaturelle;Vanderhaert,ungrandpeintre,etWittert,ungrandli-thographe.

Demêmequilyaplusdetrésorssousterrequàlasurface,ilyabeaucoupplusdetalentsenfouisquedetalentsàjour.

Onformedessociétéspourlexploitationdesrichessesmatérielles,pourquoinenformerait-onpaspourlex-ploitationdescapacités?Noussommespersuadéquellesrendraientcentpourcentducapitaldefondation,etquunefouledhommesinstruitsnedemanderaientpasmieuxquedêtreexploités.Lesnullitésseulesregim-beraientàcetteidée.Maisrevenonsauxmerveillesdelalithographie.

Entrelesmainsdunartistecurieux,lalithographiedevientunprotéequiseprêteauxplusétonnantesmé-tamorphoses;nouspasseronsenrevueunepartiedecellesquinesontpointencoreconnues,ouquinelesontpasassez.


290

Aquatintelithographique.

Detouteslesmanièresdedessinersurpierre,laqua-tinteoumanièrenoireatoujoursétélaplusobscurepourleslithographes;nouspouvonsmêmeajouterquepersonnenyvoitencoretrès-clairencemoment:nousneconnaissonsquelesessaisdeLessorequiaientsouf-fertlimpressionàunpetitnombredexemplaires;cestquilestinfinimentdifficiledéviterlesempâtementsdecespointsquisetouchentdesiprès;aussiLessorenarrivera-t-ilàsonbutquelorsquilseserafaitlepro-preimprimeurdesesouvrages.

Couvrirunepierregravéedunematièregrasse,dé-couvrirlesdemi-teintesetlesclairsàlaidedelagratte-bosse(petitfaisceaudefilsdacierlesplusminces)oudebâtonnetsenivoireouenboisdur,voilàleprin-cipeetlesoutilsdelamanièrenoire;maisquedecon-ditionsàobserverdanslacompositionducorpsgras,danslapréparationetlimpressions!

Silecorpsgrasestplacéliquide,ilpénètretropavantdanslapierreetsetravaillesalement;silestplacéàsec,ilnepénètrepasexactemententretouslesgrains,ilfaitpontdusommetdungrainàlautre;etlacide,enpénétrantsouscesponts,lessoulèveetpro-duitdestachesblanchesquirompentlharmonie,ava-rientleveloutéetlemoelleux,principalagrémentdelaquatinte.

Nousavonsessayédecentmoyens:lepremieraétédhumecterlapierredalcoolrectifié,etdelafrotteravecuncrayonlithographique;lespritévaporénelais-

291

saitplusquelecrayonsec,adhérantpartoutetsenallantenpoussièresouslagratte-bosse.

Nousavonségalementdélayélecrayondansdesessences,pourlétaleravecunpinceau.Nousavonsenduitdesfeuillesdepapierautographedecettecom-positionquenoustransportionssurpierreduncoupdepresse;maislemeilleurmoyenquenousayonstrouvéaétédecommencerparacidulerlapierre,labienlaver,etlalaissersécher.Cettepremièreprépa-rationnepermetplusàlacompositiongrassedepéné-treraussiprofondément;desortequelapierrepeutêtrecouvertedecrayondunemanièreouduneautre;toutcequevousenlèvereznereparaîtraplusautirage,etcequiresteratiendraaussisolidementquilestné-cessaire.

Onnesefaitpasuneidéeducharmeetdesres-sourcesdugenreaquatinte;dabordonàtroisfoisplustôtfaitdemettrelesblancsquelesnoirs,puisquilyadansundessinàeffet,troisfoisplusdenoirquedeblanc,etpourlesdessinslumineuxunquartdeblanc,unquartdenoiretunemoitiédedemi-teinte.

Préparezcesdessinsaumuriatelégèrementaciduléetgommé;laissezséchercettecomposition,puisimpri-mezavectrès-peudencredoucesurlerouleau,aprèsavoirnettoyélapierreàlessencebienrectifiée.

Quandceprocédéseraplusrépanduonabandonneralecrayonquiparaîtrafadeàcôtédelavigoureusema-nièrenoiredontnouspossédonsdétonnantsspécimens.


292

Aquatintepartransport.

EnduisezuncartondeBristoldunecompositiongrasse,demanièreàcequilnoffrequunesurfacenoirebienunieetduneégaleépaisseur;dessinezavecdepetitesspatulesdeboisduroudesestompesetdé-couvrezlesblancspursaveclapointedevotrecanif:votredessinachevé,humectezlégérementlepapierettransportez-leduncoupdepressesurlapierrepolie.Silopérationestbienconduite,cedessinsimprimeratelquilétaitsurlepapier.Cemoyenestexcellentpourforcerlesartistesquineveulentpasmettrelamainàlapierreàfairedelalithographiesansquilssendoutent.

Onrendletransportpluscompletenpassantàla-vancequelquescouchesdeaugomméesurlecartondeBristol.

Cetteidéenousaconduitàproposerauxartistesuneméthodeinfinimentrapideetcommodedefairedema-gnifiquesdessinsàlamanièrenoire.

Ilsuffitdepasserunecouchedeaudecolleléresurdegrandesfeuillesdepapier,puisdelesbarbouillerdunecompositiondesuifetdesavon,dissousdansdelessencedetérébenthine,avecbeaucoupdenoirdefuméeoudebistre.

Unefeuilleainsipréparéeseprêteàtouslescapricesdudessinateur;ilpeut,avecdeschiffonsdetoileoudelaine,trouverdesdemi-teintes,etavecdesspatulesdeboisarrêterlesformes,découvrirlesclairsoulesre-

293

couvrircentfois,pourrecommenceraprès;carlacom-positionnoirenesèchepas.

Quandledessinestachevéonpeutluidonnerdesglacéscharmantsenluiprésentantunferàrepasser,dontlachaleurfaitfondrelacomposition;aprèsquoionpeutencorelerecouvrirdunvernis.

IlnestpasundessinàlencredeChineouaubistrequiprésenteplusdevigueuretdechaleur.

Nousavonsapprisavecplaisirquedeuxjeunesar-tistesfrançaislexécutaientavecsuccès,depuisdeuxansseulement,quoiquenouslayonspubliédepuisplusdedix.

DisonsunmotenpassantdespetitsdessinspleinsdecharmeexécutésparlabbéSoulacroix,àlafuméedunebougie.

Ilyalàuntourdemainquelinventeurpossèdeseul,pourfairecescielssibiendégradésetdonnerdelavi-gueurauxpremiersplans;enquelquesminutesilachèveunpetitpaysagedefantaisie,ornédunejoliefabrique;quelquestouchesdesépiaetlesblancsen-levésavecun tortillondepapier,leurdonnenttoutlepiquantdudessinaulavisleplusprécieux.Ilopère,dit-on,àlaidedepapiersdécoupésquiserventdecou-vèrtepourpréservercertainespartiesdelactiondelabougie.Quandsondessinestachevé,illefixe,ajoute-t-on,àlesprit-de-vin;lenouveauprocédéinventépourfixerlepastelnousparaittrès-applicableàcespetitschefs-dœuvre,encoretrés-peurépandus,parcequelinventeurveutenconserverlemonopole(1).

(1)Onneconnaissaitpasjusquicidemoyensùrpourfixerlesdessinsaupastelouaufusin;cesdessins,dunveloutésidoux,

924

NousespéronsqueM.labbéSoulacroixnevoudrapasselaisseraccuserpluslongtempsdemanquerdecharitéchétienne,etquilnetarderapasàlivrersonjolisecretaumondeartistiquequilattendavecim-patience.

étaientdifficilesàtransporteretàconserver,àcausedeleurex-trêmefragilité;lemoindrecontact,lepluslégerfrottement,lesaltéraient,etaucunvernisnepouvaitêtreétendusureuxsansleurfaireperdredeleuréclatetdeleurfraîcheur.Unamateurdistingué,M.lemarquisdeVarennes,vientdetrouverunmoyenaussisimplequingénieuxdedonneraupasteletaufusinlasoli-ditédelapeinture,sansnuireàaucunedeleursqualités;ilaeulheureuseidéedelesfixerenlesvernissantàlenvers,cest-à-direenétendantsurlafacepostérieuredupapierunedissolutionalcoo-liquedegommelaqueblanche.Cettedissolutionpénètrerapide-mentlepapieretsintroduitparlacapillaritéjusquedanslesmoléculesdudessinsituédelautrecôté;lalcoolsévaporerapi-dement,detellesortequenuninstanttoutecettepoussièresilégèredepasteloudefusin,semblableàcelledesailesdepapil-lon,estsibienattachée,siadhérenteaupapier,queledessinpeutêtreroulé,frotté,emporté,sansseffaceretsansquilsendétachelamoindremolécule.

Nouscroyonsrendreserviceauxpeintresetauxamateursenleurindiquantceprocédéetenleurdonnanticilesproportionsexactesdeladissolution:onfaitdissoudredixgrammesdegommelaqueordinairedanscentvingtgrammesdalcool;ondécoloreen-suitelaliqueuraumoyenducharbonanimal;onpeutdemêmeemployerlateinture,toutefaite,delaqueblancheausixième,quelontrouvechezlesmarchandsdecouleurs,enyajoutantdeuxpartiesdesprit-de-vinrectifié.Aprèsavoirfiltré,ilsuffitdéten-dreunecouchedeluneoudelautredecesdissolutionsavecunpinceau,derrièrelesdessins,pourleurdonnertoutelasoliditédesirable.


295

Delapresselithographique.

Pasunlithographenenouscontredirasinousavan-çonsquelalithographienapasencoreunebonnepresse;etcenestpasfautedenavoiressayédescentaines:pournotrepartnousenavonsinventéplusdevingtetconstruitplusdunedemi-douzainesansgrandsuc-cès.Celavientdecequonveutquunemêmesortedepresseserveégalementaugrandetaupetitformat;maiscelaestimpossible.NousavionsrapportédAn-gleterreunepetitepresseenferpluscommodequelancienne,etcependantnosouvriersnontpasvoulusenservir;habituésàcertainsmouvements,lesimpri-meurssefatiguentréellementdavantagelespremiersjours,avecuninstrumentplusaisé;maisilsnontpasassezderaisonnementpourprévoirquaprèsquelquetempsdexercicesiltrouverontunavantageauchange-ment.

Cestlàlapierredachoppementdetouteslesinven-tionsetcequiretarde.tantladoptiondesmachinesperfectionnées.Ilfautpourainsidireunegénérationnouvelledouvriersfamiliarisésdsleprincipeaveclesoutilsnouveaux

Nousnespéronsriendebondelasubstitutionducylindreaurâteau:celaexigetropdeprécisiondanslépaisseurdespierresetdanslexactitudedeleurplan.Ilestvraiquonadesmachinespourlesmettredépais-seuretlesdresser;maiscestunedépenseinutilequonpeutépargner.

Lameilleurepressionestcellequelondonneàlaide

296

dunlevierexcentriquemaniéaveclamain,commedanslapressedeLemercier.Lespédales,enséchappant,peuventcauserdegrandsaccidents:ellesnousontgrièvementblesséquelquefoisetonttuénotrefrère.


Pressecylindrique.

Uneseulechosemanqueàlalithographiepourriva-liseraveclatypographie,cestlarapiditédutirage.Quandonpourraimprimermilleépreuvesparheureaulieudecent,onferadesjournauxetdeslivresparlalithographie;ilsuffiradereformerdescalligraphescommeilyenavaittantavantlinventiondelimpri-merie.

Aulieudequinzecompositeurs,onferaitlabesognedunjournalaveccinqcalligraphes;maisquellevariétédanslescaractèresetlessignes!commeonmettraitbienmieuxlapenséeenrelief!commeonintercaleraitfacilementdesdessins,desplans,destracésderoutes,delamusique,delhistoirenaturelle,descoupesgéo-logiques!carilfautconvenirquelimprimeriepeutàpeineexprimerlamoitiédenospensées;nousnécri-vonspasunepagesanséprouverlebesoindyajouterquelquefigure,quelquesignequinesetrouvepasdanslescasesdenosimprimeurs.Cestcebesoin,plusurgentaujourdhuiquàlépoquedesdiscussionsthéologiquesetphilosophiques,quiafaitrevivrelagravuresurbois;maiselleestencoretropcoûteuseettroplentepour

297

satisfaireànosnécessitésdetouslesinstants;ilfautquetoutcequunauteursaittracersurlepapierpuisseêtreexactementreproduit,etlalithographieauraitcetimmenseavantagesurlimprimerieordinaire.

Cestdanscebutquenousavonscherchélimpres-sioncylindriqueetquenouslavonstrouvéedepuisdouzeans.Maislesrévolutionsetnosprogressivesinstitutions,nousontfaitreculerdevantlesdépensesdelexécutionpremière.Undenosamissestemparédenotreidée;maisildevaitéchouerparcequilnelàconnaissaitpastoutentière.IlenaétédemêmedeM.VilleroideParis,quiabeaumettresapressecylin-driqueàtouteslesexpositions:ilneussirapasda-vantageparcequelaréussiteseattacheàunepetitedécouvertequinestpas.encoredanslacirculationetquenousnavonspasvoulupublier,contrenotreordi-naire,danslespoirquedestempsmeilleursnousper-mettraientdapporterenpersonnecepetitcadeauàlEurope.

NotrecylindreenpierreétaitarrivédeSollenhoven,lesbâtisenferétaientfondus,desavancesétaientfaitesaumécanicienquandilalevélepied,commeondit,ennouslaissantenpanne;situationpénibledontnousnavonsencorepudémarrer.

Àlaidedunseulhommeetsurdupapiercontinunousaurionsimprimé1800copiesparheure.

Daprèsnosindicationsetnosprières,M.PerrotdeRouen,lingénieuxinventeurdelaperrotine,àfaitunencragemécaniquetrès-rapide,maissurpierreplate;tandisquecestdanslecylindrequerésidetouteperfec-tion.Dureste,onnetrouveraitquàChâteaurouxetaMussy-Lévèquedesblocsdepierreassezépaispour

298

fabriquerdescylindresdundiamètreassezgrandpourlesemployermêmeàlimpressiondesindiennes.

PuisquenousavonsprononcélemotdeMussy-Lévé-que,nousallonsraconterlhistoiredeladécouvertedunemontagnedepierreslithographiquesquenousregardonscommesupérieuresàcellesdelaBavière;maiscommenousnenpouvonstirerpartinous-même,nousoffronsnotremontagneàlaFrance,enéchangedequelquescollinesdelAtlasdontelledevraitbienfaireprésentàlaBelgiquepardesmotifsanalogues.

En1836,nouspartionsdeParispourlaBourgogneaveclidéefixedetrouverdespierreslithographiques,toutpleindefoidanslequœriteetinvenies;enconsé-quencenousdescendionsdeladiligenceàtouteslesmontées,flairantlescaillouxdelaroutependant25,30et40lieuessansriendécouvrirquiressemblâtàlobjetdenosvœux.

Quandtoutàcoupnousaperçûmeslecalcairelitho-graphiqueàgrosgrain:Patience!disions-nous;ilvabientôtseresserrer;ah!voicidesmurailles,voilàmêmeuncabaretdepierreslithographiques,Dieusoitloué!Voyez!voyez!conducteur,cescassuresconchoï-dales!Quellebellecouleurbise!Quelgrainfin!Écou-tezcommecescaillouxsonnent!Cocher,mettezdanslavoiture.Bravefemme,voulez-vousmevendreleseuildevotreporte?Combien?Cinqfrancs!Cocher,mettezdanslavoiture!

Cesbonnesgensnouscroyaientfou,surtoutennousvoyantappliquerlalanguecontrelesmurs.

Cemanégedurapendantdeuxoutroislieues,tantqueduralebancdecalcairelithographique.Nousnousrappelonsseulementquilestsituéàcinquantelieues

299

deParisetquelevillagedeMussy-Lévèquesetrouveàpeuprèsaucentre:envoilàplusquilnenfautpourretrouvercetrésor.AdieulespierresdeMunich,carcelles-cisontdetoutepremièrequalité,très-compactesetsansgéodesterreuses,commeilsenrencontredanscellesdeChâteauroux.Nousdevionsavecnotrecen-frèreMantouxexploiter.cetrésor,quidevaitnousren-dremillionnaires;maisnousnétionspasassezrichespourfaire,fortune,ilafalluyrenoncer.

Onnedoitpassétonnerquonaittanttardéàdécou-vrircettecarrière;carleslithographesnevoyagentguère,etceuxquivoyagentneregardentpastoujourscequilsfoutentauxpieds.Na-t-onpasmarchésurlahouilleetlesminesdetouteespècependantdesmil-liersdannéessanslesvoir?

M.Lemercier,Français,établiàBruxelles,inven-teurdelapresselapluscommodequenousconnais-sions,sesouvientdugisementduneautrecarrièredontilnousdonne,demémoire,lasituationtopogra-phiqueencestermes:

EnpartantdeSaint-Dizier,enremontantlaMarne,surlagauche,àenvironunelieuedelarivière,prèsdunvillagenomméWillers-en-Lieu,nonloindunbois,setrouveunefondrièredunevingtainedepiedsdeprofondeur.Lescouchessupérieuresprésententuncalcairetendre,maislescouchesinférieuressontunbancdepierreslithographiquesdepremièrequalité.

Ilnoussemblequecesindicationssontplusquesuf-fisantespourretrouvercettecarrièrequiappartiendraaupremieroccupant.


300

Manièrenoirelithographique.

Lamanièrenoiresurcuivreconsisteàenleveravecungrattoirlesommetdesgrainsduneplanchegrainéeauberceaujusquàcequelledonneuneépreuvedunnoirmatàlimpression.Nousavonsappliquécepro-cédéàlapierre,.avecunentiersuccès;voicinotreméthode:

Préparez,àlacide,unepierregrainée,jetez-yquel-quesgouttesdegommearabique,quevousétalezetessuyezavecunlinge;noircissezenentierlapierreavecdunoirdefumée,puistracez-yaugrattoirouàlapointecequevousdésirez;ledessinsereproduitàlinverse,maisonpeutjugerentrès-peudetempsdeleffetquelesblancsproduirontquandilsserontnoircisparlerouleau.

Cedessinsimprimecommelagravurelithographi-que,etilestbienmoinssujetàsempâterquelecrayonlithographique;iladmetaussitrès-facilementlesre-touchesetpermetsurtoutdaccuserleslégersdétailsaveclaplusgrandefermeté,àlaidedelapointesèche.

Cegenreconviendraitàlatopographieexpéditivepourdessinerlesmontagnesetleseauxaulavis;ilse-raitparfaitpourcopierlesgravuresaprés,quonlesauraittransportéessurlepapierphotographiquedeTalbot,cequimetlesblancsàlaplacedesnoirs;quel-quesminutesdexpositionausoleilsuffisentpourobte-nircetransportquiserviraitdeguideaudessinateuràlamanièrenoire.

Nouspensonsmêmequilseraitaisédetransporter

301

ainsilesdessinslespluscompliqués,enpassantsurlapierrelacompositiondenitratedargentemployéepourlepapier.

Cetteidéeestseuleunerévélationdunehauteim-portancepourlesgraveursengénéral;maisnousdoutonsquilslessayentavantquunchimisteneleuraittracélarouteàsuivre;nousneconnaissonsqueM.A.Chevallier,delAcadémiedemédecine,capabledelesmettresurlavoie.


Dessinblancsurnoir.

Nousavonsdéjàditquilyabeaucoupplusdenoirquedeblancsurundessinàeffet,etquilestparcon-séquentplusexpéditifdymettrelesblancsquelesnoirs.

Couvrezdoncunepierrepolie,nonpréparée,dunecoucheminceetégaledencrelithographiqueoudevernismou,ettracezlesblancsàlapointesèche;celavatrès-viteencequilnyanicrayonàtailler,nibu-rinàaiguiseretquelalameduncanifpeutsuffireàtout.Préparezlapierreàlacidegommé,unpeuplusfortquàlordinaire,voustirerezdescentaines,desetmilliersdépreuvesdunepierredecegenre.Lusageenestsifacile,queM.CasimirPériervisitantnotreatelieravantlarévolution,aumomentoùnousve-nionsdefairecettepetitedécouverte,dessinaenquel-quesheures,etpoursoncoupdessai,unescènede

302

marchéquifuttiréeetvendueàungrandnombredexemplaires.

Noustenionsàfairedatertoutesnostrouvaillesparquelquepersonnagemarquant;maiscefutenvainquenoustourmentâmeslecélèbreDavidpourluifairetou-cherlemoindrecroquissurpierre,ilsyrefusatou-jours.

NousavionsbeauluifaireentrevoirquelessièclesfutursferaientdaterlalithographiedurègnedeDavid;lefaroucherépublicainnousrépondait:Tuesunbi-grebienadroit,tuflattesmonamour-propre;maistunauraspourtantpasmescroquis,mafemmeneveutpas!

Lefaitestquildessinaittrès-difficilementdemé-moire,etquesesinnombrablescroquis,quilnousfitvoirencachette,étaientàpeinedignesdunécolierdeneufans.

Leseulartistequiaitfaitdeschefs-dœuvreaveclaméthodedublancsurnoir,estM.Girardet;sesba-taillesdAlexandreresterontpourglorifierlartisteethumilierl’imprimeurquinapassulesmultipliercommeellesleméritaient.Ilparaitquilleslaissaitem-pâter,cequineseraitpasarrivésilavaitpassélespierresàlacideavantdelescouvrirdenoir.


Lavislithographique.

Unamateurtrès-habile,lelieutenant-colonelWittert,aimaginédefairedesdessinsàplusieursteintesplates

503

dedifférentstons,surunemêmepierre.Parexemple,ilprenaitsurundessinaulavisouunegravure,lesquatreoucinqtonsprincipauxquisuffisentsurlespa-piersàtenturepourexprimerlarondeurdesformes;illesdisposaitsurlàmêmepierrequandledessinétaitpetit,ousurplusieurspierresquandilétaitgrand;ilremplissaitdencrelintérieurdescontoursetprépa-raitletoutàlacide,commeàlordinaire;aprèsavoirenlevélencreàlessencedetérébenthine,ilencraitchacunedesesteintesavecunrouleauchargédesen-crespréparéesdavanceautondésiré.

Aumoyendepointsderepère,ilobtenaitparlasu-perpositiondetoutessesteintes,desestampesquisem-blaientfaitesàlencredelaChineoùàlasépia.

Lesrepèressefontmieuxennelaissantaucunbordblancaupapier,quidoitêtretaillédelagrandeurjustedudessinetquelonappliqueensuitesurdesfeuillesdepapierblanc.Ilyalàdequoisatisfaireàbonmarché,touslesmaniaquesdalbumsquipersécutentlesartistespouravoirdescroquis.

nsentquelimpressionlithographiqueencouleuresttoutentièredanscetteméthodedesrepères,puis-quaulieudeprendredesteintesnoiresonpeutpren-dredescouleursdifférentes;maistoutcelanaproduitjusquiciquedugâchisetdescouleursranciesparlhuile,sanstransparenceetdésagréablesàlavue;nousnenexceptonspaslaprétendueinventiondontEngel-mannafaittantdebruit.NousaimerionsmieuxlidéedeSennefedler,decomposerunemosaïqueépaisseenlingotsdecirediversementcoloriés,surlaquelleilpas-saitunecouchedessencepourliquéfierlasommitédesbasaltes,avantdappliquersursaplancheunefeuillede

304

papier,quiprenaitlempreintecoloriéedelamosaïqueliquéfiée.

Nouspensonsquonpourraitfaireadhéreressayerdelepapiersurcettemosaïqueaumoyendunferàrepas-ser;lasurfacedelacire,ensefondant,donneraitsonempreinteaupapier.

NoussoupçonnonsqueleprocédéducélèbreLipp-manndeBerlin,pourmultiplierlestableaux,estquel-quechosedanalogueàcela.


Imprimeriemosaïque.

Onvoitdepuisnombredannéesunefouledejolisdessinsencouleur,établissurdesfeuillescouvertesduntreillisdepetitscarrés,destinésàservirdemodèleauxdamesquibrodentenlaine,àlaiguille,desbou-quets,desoiseauxetmêmedessujetsdhistoire;lebasprixauquelcesdessins,queloncroiraitcoloriésàlamain,sontlivrésaupublic,nousamissurlavoiedumécanismequisertàlesimprimer.Nousallonsledé-crire:

Toutloutillagedunimprimeurmosaïsteconsisteenuneseuleformecomposéeduneagrégationdepetitstu-bescreuxdenvironunmillimètrecarréetdedeuxoutroiscentimètresdehauteur.Cestubes,étirésetcirésàlextérieur,sontserrésdansuneforme,àlinstardescaractèresdimprimerie,demanièreàrendrelesinter-sticesimperméablesàlair;onemplitdecouleur

305

épaisselesdifférentesdivisionsdudessinquelonveutreprésenter;celafait,onrecouvreledessusdelaformedunefeuilledeparcheminquinetouchepaslestubes,maisdontlesbordssonthermétiquementfixésautourdelaforme.

Désquonsoulèveleparcheminàlaidedunpetiton-gletcolléaucentredelafeuille,ilsefaitunvidequiappellelacouleurverslehautdestubesetlempêchedetomberpendantquonretirelafeuilleimprimée.Unpetitcoupfrappésurleparcheminsuffitpourchasserlesgouttesdecouleurcontenuesdanslestubesetlesfairetombersurlepapier.

Onpeutfairedelasorteunefoulededessinstrés-agréablesetsurtouttrès-brillantsdecouleur,pourécransdefenêtresaussibienquepourbroderiesenlaine.


Lithographieparenlèvement.

Nousavonsessayé,sanslaporteraudegrédeperfec-tiondontelleestsusceptible,laméthodesuivante:

Couvrezunepierregrainéedunecoucheminceden-creramollieparuneplusgrandeproportiondestéarinequelencreordinaire;appliquezsurcettecoucheunefeuilledepapiercoquilletrès-minceetremettezcettepierreàunartistepourytracerundessinàlaminedeplomb;touslestraitsquilferasurlerectodelafeuilledepapiersereproduirontsurleversoauxdépensdelencredelapierre;transportezcedessingrassurune

306

autrepierrequevoustraiterezcommeundessinaucrayon.

Ondoitcommenceràvoirquenousavionsraisondedirequelalithographiepouvaitseprêteràunefouledartificesinnombrables,entrelesmainsdunmanipu-lateurhabile;mais,nouslerépétons,ilfaut,pourréussir,quelinvestigateursoitimprimeur,dessinateuretunpeuchimiste.


Diagraphie.

Telestlenomquenousavonsdonnéàuneméthodelithographiquequiconsisteàcalqueràlaplume,suruntaffetasciré,lesdessinslespluscompliqués,avecunefacilitéetunepuretésansexemple;méthodepourlaquellenousavionsdemandéen1827unbrevetquonnousarefusé,parlaraisonquundenosconfrères,quiétaitparvenuàseprocurerquelquesnotionsimparfai-tesdenotreméthode,encorrompantundenosdessi-nateurs,syétaitopposé.

Ilestrésultédelahauteprudencedudispensateurdesbrevets,quecetteméthode,paralyséeentrenosmains,napusedévelopperentrecellesdufrelonquiprétendaitlaconnaitreaussibienquenous.

Nousavonsvouludonneruneleçonàladministra-teurintelligentdecetemps-là,enrefusantdecommu-niquerlefruitdenosrecherchesànosdessinateurs;nousavonsseulementreproduitnous-mêmelœuvre

307

deFlaxman,dontchaqueplanchenenouscoûtaitpasdeuxheuresdetravail;ceprocédé,quiréduitlagra-vureautempsstrictementnécessairepoursuivreavecuneplumetousleslinéamentsdundessin,estcertai-nementceluiquimériteauplushautpointlattentiondeslithographes.

Aujourdhuiquenoussommesentraindefairenospetitscadeauxaupublie,enjetant,commeondit,tousnos