RAPPORT
FaitàM.leMinistredel’IntérieurdelaBelgique.
INDUSTRIEDESBRONZES.
LITHOGRAPHIE.
Sil’imprimerieetlagravurevenaientàdisparaître,lalithographiepourraitlesremplacertouteslesdeuxavecavantage.Ilestheureuxquelestypographesetleschalcographesnes’ensoientpasdoutés,carelleneseseraitpasintronisée,commeellel’afait,presquesansrésistance.Sespremierspasontétésimodestesquepersonnen’asongéàluibarrerlaroute;lalithogra-phieafaitsonchemincommelesmédiocritésfontleleur;maiselleajouélerôledeSixteV,aprèsavoirfaitdessottisespendantunquartdesiècle.
Aujourd’hui,non-seulementellemarcheseule,maiselleparaitdécidéeàmarchersurlatêteàtouslesmoyensgraphiquesconnusjusqu’ici.
Lagravuresurcuivreetlatypographiesontàboutdevoiemaintenant,etlalithographienefaitqu’entrerenlice;ettoutejeunequ’elleest,lalithographiecourtdéjàcôteàcôteavecsesrivales,etbientôtellelesdé-passera,nonpasd’unetête,maisdeplusieurslongueursdecorps.
—208—
SennefelderdétrôneraGuttembergetl’orfévredeFlorence,dansunavenirmoinséloignéqu’onnepense.
Lasubstitutiond’uneopérationchimiqueàuneopé-rationmécaniqueàtoujoursétéunprogrésimmense.Lagalvanoplastiqueunieàladaguerréotypieestundesspécimenslesplusremarquablesdelasupérioritédesagentschimiquessurlesagentsmécaniques.
Est-ilriendeplusmerveilleuxquedeforcerlesoleilàdessineretàgraver,enquelquesminutes,desplan-chesquel’artisteleplusconsommén’achèveraitpasensixmois?
Depuisquelafoudreetlesoleilsontdevenuslesesclavesdel’homme,quin’avaitjusqu’icidomptéquelesanimauxetlesflots,uneèrenouvelle,unavenirimmenses’ouvreàdeuxbattantsdevantlui;toutestàrefaireaujourd’hui,necraignonsdoncpasdevoirfinirlemondesousprétextequ’ilauraitachevésatâcheetterminésamission.Non!lemondeesttoujoursjeuneettoujoursildoitl’être;lesdécouvertesquisepréci-pitentàbataillonspressésdanslesacadémies,lesbu-reauxdebrevetsetlesrecueilspériodiques,nesontpointunsignedefatigueetdedécrépitude;onnepeutpasdire:Voicil’hiver!aumomentoùlaverduresemontredetouscôtés,oùlesplanteslesplusraresnesontencorequ’enboutons,oùdesgermesnombreuxn’attendentqueladoucetempératuredelapaixpar-tout,lapaixtoujours,pourécloreetdonnerdesfruitsmûrs;cartouteinventionnouvellen’estjamaisqu’unfruitvertetpresquesansvaleur:ilnefautdoncpas
—269—
s’étonnerdeladifficultéqu’ontrouveàlesvendre.Presquetoujoursl’inventeurvousoffreunœufpourunpoulet,etvousendemandeleprixd’uneoie.
Nousnousarrêtons,caronpourraittrouverbizarrequenousfassionsdelaphilosophieàproposdelitho-graphie,surtoutsinosidéescontrarientcellesdulec-teur.
L’expositionfrançaiseétaitpresqueaussiricheenli-thographies,quelesboulevardsdeParis;etcen’estpaspeudire:maisnousdevonsavouerquel’artnilesar-tistesn’ontfaitunpasdepuis1830,etàl’exceptionduprocédédetransportdeM.Dupont,quineconsistequ’enunerecettechimiquedueauhasardpeut-être,pourdésoxyderetramollir,mieuxqu’onnelefaisaitavantlui,l’huiledesséchéedesanciennesgravures,iln’yavaitriendebiennouveaudanslecarréMarigny.Lecontrairenouseûtétonné,carleslithographesdeParisn’ontpasletempsdefairedesexpériences;primovivere,Ilfautgagnersonpainquotidien,etonleperdsouventencherchantàl’augmenterpardesdécouver-tes;etpuisilfautuneréunionbienraredecirconstan-cespourexpérimenteràpeudefrais;ilfautêtreàlafoisdessinateur,imprimeur,unpeuchimiste,unpeumécanicien,assezricheettrès-persévérant.
Or,ilnesetrouvepeut-êtrepasencemomentunseullithographedansdepareillesconditions,depuislamortd’EngelmannetlaretraiteducomtedeLasteyrie,etencorel’unavait-ilentropcequel’autreavaitenmoins,l’ardeurdugain.
Engelmannsacrifiaitl’artàl’or,Lasteyriesacrifiaitl’oràPart.C’estàcedigneetnoblevieillardquelalithographiefrançaisedoittout;car,àl’exceptiond’En-
—270—
gelmann,quifermaitsoigneusementsesateliers,touslesprincipauxlithographesdeFrancesesontformésauxdépensducomtedeLasteyrie;c’estchezluiquelesVilain,lesLanglumé,lesMotte,lesBrégéaut,lesPaulmiers,etc.,sesontexercés;c’estavecsonencreetsonpapierqu’ilsontfaitleurapprentissage.Etl’unportantl’autre,douzeouquinzedecesmessieursluiontcoûté25,000fr.pièce;carl’unn’étaitpasplutôtinstruitqu’ilabandonnaitsonmaîtrepourluimonteruneconcurrence,etilsontsibienmanœuvréqu’ilsontruinéleurbienfaiteur.
CependantlecomtedeLasteyrie,alliédelaFayette,vice-présidentdelaSociétéd’encouragement,ne’stpasencoredécoré;celan’estpasencourageantpourlesgrandsseigneursquiseraienttentésdefairetournerleurfortuneàl’avantagedel’industrieetdesarts.
Nousavonsditlesconditionsdanslesquellesdevaitsetrouverunlithographepourfaireavancerl’art;onnoustrouverapeut-êtrebienimpertinentd’avouerquenousavonseucethonneurpendantlesquinzeplusbellesannéesdenotrevie;maisnouspensonsqu’iln’yapasplusdevanitédelapartd’unartistequedecelled’ungénéral,demontrersesétatsdeservice,quandilneleurrestequecela.
LaSociétéd’encouragementayantouvert,en1828,unconcoursentreleslithographesdetouslespayspourrécompenserceuxquiavaientfaitfairelesprogrèslesplusréelsàleurart,nousavonsremportélagrandemédailled’or.
En1830,lecolonelLapieetlegénéralPelet,direc-teurdudépôtdelaguerre,nousécrivirentspontané-ment,qu’aprèsavoirexaminélescartessortiesdenos
—271—
presses,ilscroyaientdevoirprendrel’initiativepournousengageràtransporternosateliersdeBruxellesàParis,avecoffredenousfaireobtenirl’entréedenosdixmillepierresetdetoutnotrematériel,ainsiqu’unlocaldugouvernement,àconditiondecommuniquernosprocédésaudépôtdelaguerre,dontnouseussionsobtenudestravauxpourtoutenotrevie.Pendantcetemps,leministèredelaguerredenotrepaysnousembauchait,commeondit,nosmeilleursgraveursetimprimeurspourétablirunelithographiedanssesbu-reaux,cequinousacontraintdefermernosateliersfautedebras;lesfaillites,lessursisetlaprobitébienconnuedeslibraires,nosdébiteurs,ontachevélaruinedupremier,duplusvaste,duplusricheetduplusavancédesatelierslithographiquesdecetteépoque.
Nousdevonsdire,pourencouragerlesjeunesgensdecœur,quenousavonscommencénotrecarrièreli-thographiqueen1817,aucapitalde32fr.,sansavoirjamaisempruntéunsou,sansavoirreçuaide,protec-tionouenseignementde.quiquecesoit,etsanscon-naitreautrechosedelalithographie,sinonquec’étaitl’artdereproduireplusieurscopiesd’undessinfaitsurunepierre:descriptiond’unjournalquinousavaittel-lementfrappéparsesimmensesconséquences,quenousnousempressâmesd’envoyernotredémissiondegéo-mètreducadastreàMaestrichtpournousdirigeràpiedverslacapitaledesPays-Bas.Nousvisitâmesenpas-santàLouvainlecélèbreJacotot,quiavaitéténotremaitre,hélas!avantqu’ileûtinventél’artdefairedescapacitésinomnirescibili;maisilnousrenditunser-vicemoralquenousn’avonspasoublié.
Aprèsavoireulapatienced’écouterattentivementla
—272—
lecturedenotrepremièretragédieencinqactesetenvers,cesavantlittérateurnousdécouvritunevocationbiendécidéepourlalithographie;etc’estennouspé-nétrantdesonvigoureuxaxiomequiveutpeut,quenoussommesparvenuàélevernotrecapitaldefonda-tionàunepuissanceassezrespectable,puisqu’avec32fr.nousavionsgagnédeuxmillionsàl’époquedelarévolution.
Onnouspardonneracettedigressionpersonnellequiauranéanmoinssonsensmoraletpeut-êtresonutilitépourlesvictimesdel’instructionidentiquedescollèges.deFrance,quelelatinetlegrecplacentparmilliersentrelesuicide,l’émeuteetlestravauxforcés;nouslesengageonsàchoisirletravailforcé,etnousleurdisonsàl’oreillequ’ilyadix-huitheuresaulieudesixdanslajournée,pourlemalheureuxquiveuts’éleversansramper.
Onnemeurtpasdetravail,aucontraire,onenvit;etd’ailleurs,ilseraitplushonorabledepérirsurlabrèchequedanslefossé.Maisletravailrendl’hommeheureuxmoralementetlemoralréagitsurlephysique;l’hommequitravailletropseportemieuxqueceluiquinefaitrien.Letravailestleparatonnerredelamisèreetduvice,etquandilneseraitquel’antidotedelaparesseetdel’ennui,ilmériteraitlenomdepanacéeuniverselle.Adoptezuneprofession,unmétier,uneoccupationquelconqueettravaillezseulementdeuxfoisplusoudeuxfoismieuxquetouslesautres,cequin’estpasdifficilequandonaducourage,etvoussor-tirezàcoupsûrdubourbierdelamisère;quelqu’unvousremarquera,vousappréciera,vousrecomman-deraetvousarriverez,sicen’estaujourd’hui,cesera
—273—
demain;maispersuadez-vousbienquel’employéquinefaitquesondevoirestunmauvaisemployé;letra-vailetl’étudesontdepuissantsgarde-fous,etlapro-bitéestunehabitudedontilestdifficiledes’abstenirquandelleestinvétérée.Travaillezdoncetvousnebroncherezpassurlaroutedel’honneur;carilestpresqueaussidifficiledeconvertirunhonnêtehommeàlafriponneriequ’unfriponàlaprobité.
Quandonauracomprisquelavien’estqu’unesuited’habitudes,quel’habitudeestunbesoin,etquetoutbesoinsatisfaitestunplaisir,onreconnaîtraquetousnosplaisirsviennentdenoshabitudes,etpuisqu’ontrouveautantd’agrémentàcéderàunebonnequ’àunemauvaisehabitude,ilnefautpashésiteruninstantsurlechoix.
Onreconnaitra,deplus,qu’ilestpresqueaussiaisédeprendreunehabitudeutile,honorableetlu-crative,qu’unehabitudeinutile,dégradanteetdépen-siére.
Onreconnaîtrademêmequelebonheuretlemal-heur,lasantéetlamaladie,larichesseetlapauvreté,nesontquelesconséquencesdebonnesoudemau-vaiseshabitudes.
Untempsviendradoncoùlasciencedel’habitudeserasubstituée,dansl’enseignement,àlaphilosophiequin’estpasunescience,maisuninstinct,dontonpeutbienconstaterl’existence,maisqu’onnesauraitdonnernivendre.
Nousvoiciunpeudistraitdenotresujet;maislelec-teurintelligentsaitbienque,danslecoursd’unpêle-rinageindustriel,onpeuts’arrêterenpassantdevantunmonumentd’art,unsitepittoresque,uneruine
—274—
historique,sans,pourcela,failliraubutdesonvoyage.Nousjetteronsdoncuncoupd’œilsurl’originedelali-thographietellequ’ellenousaétécontée,enpatoisalle-mand,parlefrèredel’inventeur,quenousavonsoc-cupéquelquesjoursdansnosateliers.
AloïsSennefelderavaitunpetitemploidansleschœursduthéatredeMunichversl’an1800.Aloïsétaitcequo’nappelledédaigneusementuntripoteur;satableétaitcouvertedepetitspots,depetitesfioles,devernis,d’acidesetdemorceauxdecuivre,qu’ilégratignaitpourtrouverunmoyenéconomiquedegraverlamusi-que.Unjour,lablanchisseuserecevantdulingedelaméredeSennefelder,celle-cipriaAloïsd’enécrirelanote;maiscommeilnetrouvaitniplumenipapier,quesonécritoireétaitàsec,ilsaisitunpinceauquitrempaitdansduvernisdegraveurettraça,tantbienquemal,lanotedulingesurlecoind’unepierreàbroyerlescouleursqu’ilavaitàcôtédelui.Cecifait,lamèresortitpoufallerche