RAPPORT

FaitàM.leMinistredelIntérieurdelaBelgique.


INDUSTRIEDESBRONZES.


VoiciunebranchedindustriequilseraitdifficilededisputeràlaFrance,ouplutôtàsacapitale;carParisfabriqueannuellementpour25millionsdebronze,danslesquelslamatièrepremièrenentreguèrequepouruntiers;lerestedevientlesalairedelinventionetde6,000ouvriersfondeurs,mouleurs,tourneurs,cise-leurs,estampeurs,monteurs,doreurs,vernisseurs,scul-pteurs,etc.Ilestétonnantquecetteimportantefabrica-tion,quiserépartitentredeuxcentsateliers,naitétéreprésentéequeparvingtexposants,parmilesquelsondistinguaitdesnomsdepuislongtempsconnusdumondeentier:DENIÈREetTuomiRe,cesmodernesTubalcains

LITHOGRAPHIE.


Silimprimerieetlagravurevenaientàdisparaître,lalithographiepourraitlesremplacertouteslesdeuxavecavantage.Ilestheureuxquelestypographesetleschalcographesnesensoientpasdoutés,carelleneseseraitpasintronisée,commeellelafait,presquesansrésistance.Sespremierspasontétésimodestesquepersonnenasongéàluibarrerlaroute;lalithogra-phieafaitsonchemincommelesmédiocritésfontleleur;maiselleajouélerôledeSixteV,aprèsavoirfaitdessottisespendantunquartdesiècle.

Aujourdhui,non-seulementellemarcheseule,maiselleparaitdécidéeàmarchersurlatêteàtouslesmoyensgraphiquesconnusjusquici.

Lagravuresurcuivreetlatypographiesontàboutdevoiemaintenant,etlalithographienefaitquentrerenlice;ettoutejeunequelleest,lalithographiecourtdéjàcôteàcôteavecsesrivales,etbientôtellelesdé-passera,nonpasdunetête,maisdeplusieurslongueursdecorps.

208

SennefelderdétrôneraGuttembergetlorfévredeFlorence,dansunavenirmoinséloignéquonnepense.


Lasubstitutionduneopérationchimiqueàuneopé-rationmécaniqueàtoujoursétéunprogrésimmense.Lagalvanoplastiqueunieàladaguerréotypieestundesspécimenslesplusremarquablesdelasupérioritédesagentschimiquessurlesagentsmécaniques.

Est-ilriendeplusmerveilleuxquedeforcerlesoleilàdessineretàgraver,enquelquesminutes,desplan-chesquelartisteleplusconsomménachèveraitpasensixmois?

Depuisquelafoudreetlesoleilsontdevenuslesesclavesdelhomme,quinavaitjusquicidomptéquelesanimauxetlesflots,uneèrenouvelle,unavenirimmensesouvreàdeuxbattantsdevantlui;toutestàrefaireaujourdhui,necraignonsdoncpasdevoirfinirlemondesousprétextequilauraitachevésatâcheetterminésamission.Non!lemondeesttoujoursjeuneettoujoursildoitlêtre;lesdécouvertesquisepréci-pitentàbataillonspressésdanslesacadémies,lesbu-reauxdebrevetsetlesrecueilspériodiques,nesontpointunsignedefatigueetdedécrépitude;onnepeutpasdire:Voicilhiver!aumomentoùlaverduresemontredetouscôtés,oùlesplanteslesplusraresnesontencorequenboutons,oùdesgermesnombreuxnattendentqueladoucetempératuredelapaixpar-tout,lapaixtoujours,pourécloreetdonnerdesfruitsmûrs;cartouteinventionnouvellenestjamaisquunfruitvertetpresquesansvaleur:ilnefautdoncpas

269

sétonnerdeladifficultéquontrouveàlesvendre.Presquetoujourslinventeurvousoffreunœufpourunpoulet,etvousendemandeleprixduneoie.

Nousnousarrêtons,caronpourraittrouverbizarrequenousfassionsdelaphilosophieàproposdelitho-graphie,surtoutsinosidéescontrarientcellesdulec-teur.

Lexpositionfrançaiseétaitpresqueaussiricheenli-thographies,quelesboulevardsdeParis;etcenestpaspeudire:maisnousdevonsavouerquelartnilesar-tistesnontfaitunpasdepuis1830,etàlexceptionduprocédédetransportdeM.Dupont,quineconsistequenunerecettechimiquedueauhasardpeut-être,pourdésoxyderetramollir,mieuxquonnelefaisaitavantlui,lhuiledesséchéedesanciennesgravures,ilnyavaitriendebiennouveaudanslecarréMarigny.Lecontrairenouseûtétonné,carleslithographesdeParisnontpasletempsdefairedesexpériences;primovivere,Ilfautgagnersonpainquotidien,etonleperdsouventencherchantàlaugmenterpardesdécouver-tes;etpuisilfautuneréunionbienraredecirconstan-cespourexpérimenteràpeudefrais;ilfautêtreàlafoisdessinateur,imprimeur,unpeuchimiste,unpeumécanicien,assezricheettrès-persévérant.

Or,ilnesetrouvepeut-êtrepasencemomentunseullithographedansdepareillesconditions,depuislamortdEngelmannetlaretraiteducomtedeLasteyrie,etencorelunavait-ilentropcequelautreavaitenmoins,lardeurdugain.

Engelmannsacrifiaitlartàlor,LasteyriesacrifiaitloràPart.Cestàcedigneetnoblevieillardquelalithographiefrançaisedoittout;car,àlexceptiondEn-

270

gelmann,quifermaitsoigneusementsesateliers,touslesprincipauxlithographesdeFrancesesontformésauxdépensducomtedeLasteyrie;cestchezluiquelesVilain,lesLanglumé,lesMotte,lesBrégéaut,lesPaulmiers,etc.,sesontexercés;cestavecsonencreetsonpapierquilsontfaitleurapprentissage.Etlunportantlautre,douzeouquinzedecesmessieursluiontcoûté25,000fr.pièce;carlunnétaitpasplutôtinstruitquilabandonnaitsonmaîtrepourluimonteruneconcurrence,etilsontsibienmanœuvréquilsontruinéleurbienfaiteur.

CependantlecomtedeLasteyrie,alliédelaFayette,vice-présidentdelaSociétédencouragement,nestpasencoredécoré;celanestpasencourageantpourlesgrandsseigneursquiseraienttentésdefairetournerleurfortuneàlavantagedelindustrieetdesarts.

Nousavonsditlesconditionsdanslesquellesdevaitsetrouverunlithographepourfaireavancerlart;onnoustrouverapeut-êtrebienimpertinentdavouerquenousavonseucethonneurpendantlesquinzeplusbellesannéesdenotrevie;maisnouspensonsquilnyapasplusdevanitédelapartdunartistequedecelledungénéral,demontrersesétatsdeservice,quandilneleurrestequecela.

LaSociétédencouragementayantouvert,en1828,unconcoursentreleslithographesdetouslespayspourrécompenserceuxquiavaientfaitfairelesprogrèslesplusréelsàleurart,nousavonsremportélagrandemédailledor.

En1830,lecolonelLapieetlegénéralPelet,direc-teurdudépôtdelaguerre,nousécrivirentspontané-ment,quaprèsavoirexaminélescartessortiesdenos

271

presses,ilscroyaientdevoirprendrel’initiativepournousengageràtransporternosateliersdeBruxellesàParis,avecoffredenousfaireobtenirlentréedenosdixmillepierresetdetoutnotrematériel,ainsiquunlocaldugouvernement,àconditiondecommuniquernosprocédésaudépôtdelaguerre,dontnouseussionsobtenudestravauxpourtoutenotrevie.Pendantcetemps,leministèredelaguerredenotrepaysnousembauchait,commeondit,nosmeilleursgraveursetimprimeurspourétablirunelithographiedanssesbu-reaux,cequinousacontraintdefermernosateliersfautedebras;lesfaillites,lessursisetlaprobitébienconnuedeslibraires,nosdébiteurs,ontachevélaruinedupremier,duplusvaste,duplusricheetduplusavancédesatelierslithographiquesdecetteépoque.

Nousdevonsdire,pourencouragerlesjeunesgensdecœur,quenousavonscommencénotrecarrièreli-thographiqueen1817,aucapitalde32fr.,sansavoirjamaisempruntéunsou,sansavoirreçuaide,protec-tionouenseignementde.quiquecesoit,etsanscon-naitreautrechosedelalithographie,sinonquecétaitlartdereproduireplusieurscopiesdundessinfaitsurunepierre:descriptiondunjournalquinousavaittel-lementfrappéparsesimmensesconséquences,quenousnousempressâmesdenvoyernotredémissiondegéo-mètreducadastreàMaestrichtpournousdirigeràpiedverslacapitaledesPays-Bas.Nousvisitâmesenpas-santàLouvainlecélèbreJacotot,quiavaitéténotremaitre,hélas!avantquileûtinventélartdefairedescapacitésinomnirescibili;maisilnousrenditunser-vicemoralquenousnavonspasoublié.

Aprèsavoireulapatiencedécouterattentivementla

272

lecturedenotrepremièretragédieencinqactesetenvers,cesavantlittérateurnousdécouvritunevocationbiendécidéepourlalithographie;etcestennouspé-nétrantdesonvigoureuxaxiomequiveutpeut,quenoussommesparvenuàélevernotrecapitaldefonda-tionàunepuissanceassezrespectable,puisquavec32fr.nousavionsgagnédeuxmillionsàlépoquedelarévolution.

Onnouspardonneracettedigressionpersonnellequiauranéanmoinssonsensmoraletpeut-êtresonutilitépourlesvictimesdelinstructionidentiquedescollèges.deFrance,quelelatinetlegrecplacentparmilliersentrelesuicide,lémeuteetlestravauxforcés;nouslesengageonsàchoisirletravailforcé,etnousleurdisonsàloreillequilyadix-huitheuresaulieudesixdanslajournée,pourlemalheureuxquiveutséleversansramper.

Onnemeurtpasdetravail,aucontraire,onenvit;etdailleurs,ilseraitplushonorabledepérirsurlabrèchequedanslefossé.Maisletravailrendlhommeheureuxmoralementetlemoralréagitsurlephysique;lhommequitravailletropseportemieuxqueceluiquinefaitrien.Letravailestleparatonnerredelamisèreetduvice,etquandilneseraitquelantidotedelaparesseetdelennui,ilmériteraitlenomdepanacéeuniverselle.Adoptezuneprofession,unmétier,uneoccupationquelconqueettravaillezseulementdeuxfoisplusoudeuxfoismieuxquetouslesautres,cequinestpasdifficilequandonaducourage,etvoussor-tirezàcoupsûrdubourbierdelamisère;quelquunvousremarquera,vousappréciera,vousrecomman-deraetvousarriverez,sicenestaujourdhui,cesera

273

demain;maispersuadez-vousbienquelemployéquinefaitquesondevoirestunmauvaisemployé;letra-vailetlétudesontdepuissantsgarde-fous,etlapro-bitéestunehabitudedontilestdifficiledesabstenirquandelleestinvétérée.Travaillezdoncetvousnebroncherezpassurlaroutedelhonneur;carilestpresqueaussidifficiledeconvertirunhonnêtehommeàlafriponneriequunfriponàlaprobité.

Quandonauracomprisquelavienestquunesuitedhabitudes,quelhabitudeestunbesoin,etquetoutbesoinsatisfaitestunplaisir,onreconnaîtraquetousnosplaisirsviennentdenoshabitudes,etpuisquontrouveautantdagrémentàcéderàunebonnequàunemauvaisehabitude,ilnefautpashésiteruninstantsurlechoix.

Onreconnaitra,deplus,quilestpresqueaussiaisédeprendreunehabitudeutile,honorableetlu-crative,quunehabitudeinutile,dégradanteetdépen-siére.

Onreconnaîtrademêmequelebonheuretlemal-heur,lasantéetlamaladie,larichesseetlapauvreté,nesontquelesconséquencesdebonnesoudemau-vaiseshabitudes.

Untempsviendradoncoùlasciencedelhabitudeserasubstituée,danslenseignement,àlaphilosophiequinestpasunescience,maisuninstinct,dontonpeutbienconstaterlexistence,maisquonnesauraitdonnernivendre.

Nousvoiciunpeudistraitdenotresujet;maislelec-teurintelligentsaitbienque,danslecoursdunpêle-rinageindustriel,onpeutsarrêterenpassantdevantunmonumentdart,unsitepittoresque,uneruine

274

historique,sans,pourcela,failliraubutdesonvoyage.Nousjetteronsdoncuncoupdœilsurloriginedelali-thographietellequellenousaétécontée,enpatoisalle-mand,parlefrèredelinventeur,quenousavonsoc-cupéquelquesjoursdansnosateliers.

AloïsSennefelderavaitunpetitemploidansleschœursduthéatredeMunichverslan1800.Aloïsétaitcequonappelledédaigneusementuntripoteur;satableétaitcouvertedepetitspots,depetitesfioles,devernis,dacidesetdemorceauxdecuivre,quilégratignaitpourtrouverunmoyenéconomiquedegraverlamusi-que.Unjour,lablanchisseuserecevantdulingedelaméredeSennefelder,celle-cipriaAloïsdenécrirelanote;maiscommeilnetrouvaitniplumenipapier,quesonécritoireétaitàsec,ilsaisitunpinceauquitrempaitdansduvernisdegraveurettraça,tantbienquemal,lanotedulingesurlecoindunepierreàbroyerlescouleursquilavaitàcôtédelui.Cecifait,lamèresortitpoufallerche