RAPPORT
FaitàM.leMinistredel’IntérieurdelaBelgique.
INDUSTRIEDESBRONZES.
LITHOGRAPHIE.
Sil’imprimerieetlagravurevenaientàdisparaître,lalithographiepourraitlesremplacertouteslesdeuxavecavantage.Ilestheureuxquelestypographesetleschalcographesnes’ensoientpasdoutés,carelleneseseraitpasintronisée,commeellel’afait,presquesansrésistance.Sespremierspasontétésimodestesquepersonnen’asongéàluibarrerlaroute;lalithogra-phieafaitsonchemincommelesmédiocritésfontleleur;maiselleajouélerôledeSixteV,aprèsavoirfaitdessottisespendantunquartdesiècle.
Aujourd’hui,non-seulementellemarcheseule,maiselleparaitdécidéeàmarchersurlatêteàtouslesmoyensgraphiquesconnusjusqu’ici.
Lagravuresurcuivreetlatypographiesontàboutdevoiemaintenant,etlalithographienefaitqu’entrerenlice;ettoutejeunequ’elleest,lalithographiecourtdéjàcôteàcôteavecsesrivales,etbientôtellelesdé-passera,nonpasd’unetête,maisdeplusieurslongueursdecorps.
—208—
SennefelderdétrôneraGuttembergetl’orfévredeFlorence,dansunavenirmoinséloignéqu’onnepense.
Lasubstitutiond’uneopérationchimiqueàuneopé-rationmécaniqueàtoujoursétéunprogrésimmense.Lagalvanoplastiqueunieàladaguerréotypieestundesspécimenslesplusremarquablesdelasupérioritédesagentschimiquessurlesagentsmécaniques.
Est-ilriendeplusmerveilleuxquedeforcerlesoleilàdessineretàgraver,enquelquesminutes,desplan-chesquel’artisteleplusconsommén’achèveraitpasensixmois?
Depuisquelafoudreetlesoleilsontdevenuslesesclavesdel’homme,quin’avaitjusqu’icidomptéquelesanimauxetlesflots,uneèrenouvelle,unavenirimmenses’ouvreàdeuxbattantsdevantlui;toutestàrefaireaujourd’hui,necraignonsdoncpasdevoirfinirlemondesousprétextequ’ilauraitachevésatâcheetterminésamission.Non!lemondeesttoujoursjeuneettoujoursildoitl’être;lesdécouvertesquisepréci-pitentàbataillonspressésdanslesacadémies,lesbu-reauxdebrevetsetlesrecueilspériodiques,nesontpointunsignedefatigueetdedécrépitude;onnepeutpasdire:Voicil’hiver!aumomentoùlaverduresemontredetouscôtés,oùlesplanteslesplusraresnesontencorequ’enboutons,oùdesgermesnombreuxn’attendentqueladoucetempératuredelapaixpar-tout,lapaixtoujours,pourécloreetdonnerdesfruitsmûrs;cartouteinventionnouvellen’estjamaisqu’unfruitvertetpresquesansvaleur:ilnefautdoncpas
—269—
s’étonnerdeladifficultéqu’ontrouveàlesvendre.Presquetoujoursl’inventeurvousoffreunœufpourunpoulet,etvousendemandeleprixd’uneoie.
Nousnousarrêtons,caronpourraittrouverbizarrequenousfassionsdelaphilosophieàproposdelitho-graphie,surtoutsinosidéescontrarientcellesdulec-teur.
L’expositionfrançaiseétaitpresqueaussiricheenli-thographies,quelesboulevardsdeParis;etcen’estpaspeudire:maisnousdevonsavouerquel’artnilesar-tistesn’ontfaitunpasdepuis1830,etàl’exceptionduprocédédetransportdeM.Dupont,quineconsistequ’enunerecettechimiquedueauhasardpeut-être,pourdésoxyderetramollir,mieuxqu’onnelefaisaitavantlui,l’huiledesséchéedesanciennesgravures,iln’yavaitriendebiennouveaudanslecarréMarigny.Lecontrairenouseûtétonné,carleslithographesdeParisn’ontpasletempsdefairedesexpériences;primovivere,Ilfautgagnersonpainquotidien,etonleperdsouventencherchantàl’augmenterpardesdécouver-tes;etpuisilfautuneréunionbienraredecirconstan-cespourexpérimenteràpeudefrais;ilfautêtreàlafoisdessinateur,imprimeur,unpeuchimiste,unpeumécanicien,assezricheettrès-persévérant.
Or,ilnesetrouvepeut-êtrepasencemomentunseullithographedansdepareillesconditions,depuislamortd’EngelmannetlaretraiteducomtedeLasteyrie,etencorel’unavait-ilentropcequel’autreavaitenmoins,l’ardeurdugain.
Engelmannsacrifiaitl’artàl’or,Lasteyriesacrifiaitl’oràPart.C’estàcedigneetnoblevieillardquelalithographiefrançaisedoittout;car,àl’exceptiond’En-
—270—
gelmann,quifermaitsoigneusementsesateliers,touslesprincipauxlithographesdeFrancesesontformésauxdépensducomtedeLasteyrie;c’estchezluiquelesVilain,lesLanglumé,lesMotte,lesBrégéaut,lesPaulmiers,etc.,sesontexercés;c’estavecsonencreetsonpapierqu’ilsontfaitleurapprentissage.Etl’unportantl’autre,douzeouquinzedecesmessieursluiontcoûté25,000fr.pièce;carl’unn’étaitpasplutôtinstruitqu’ilabandonnaitsonmaîtrepourluimonteruneconcurrence,etilsontsibienmanœuvréqu’ilsontruinéleurbienfaiteur.
CependantlecomtedeLasteyrie,alliédelaFayette,vice-présidentdelaSociétéd’encouragement,ne’stpasencoredécoré;celan’estpasencourageantpourlesgrandsseigneursquiseraienttentésdefairetournerleurfortuneàl’avantagedel’industrieetdesarts.
Nousavonsditlesconditionsdanslesquellesdevaitsetrouverunlithographepourfaireavancerl’art;onnoustrouverapeut-êtrebienimpertinentd’avouerquenousavonseucethonneurpendantlesquinzeplusbellesannéesdenotrevie;maisnouspensonsqu’iln’yapasplusdevanitédelapartd’unartistequedecelled’ungénéral,demontrersesétatsdeservice,quandilneleurrestequecela.
LaSociétéd’encouragementayantouvert,en1828,unconcoursentreleslithographesdetouslespayspourrécompenserceuxquiavaientfaitfairelesprogrèslesplusréelsàleurart,nousavonsremportélagrandemédailled’or.
En1830,lecolonelLapieetlegénéralPelet,direc-teurdudépôtdelaguerre,nousécrivirentspontané-ment,qu’aprèsavoirexaminélescartessortiesdenos
—271—
presses,ilscroyaientdevoirprendrel’initiativepournousengageràtransporternosateliersdeBruxellesàParis,avecoffredenousfaireobtenirl’entréedenosdixmillepierresetdetoutnotrematériel,ainsiqu’unlocaldugouvernement,àconditiondecommuniquernosprocédésaudépôtdelaguerre,dontnouseussionsobtenudestravauxpourtoutenotrevie.Pendantcetemps,leministèredelaguerredenotrepaysnousembauchait,commeondit,nosmeilleursgraveursetimprimeurspourétablirunelithographiedanssesbu-reaux,cequinousacontraintdefermernosateliersfautedebras;lesfaillites,lessursisetlaprobitébienconnuedeslibraires,nosdébiteurs,ontachevélaruinedupremier,duplusvaste,duplusricheetduplusavancédesatelierslithographiquesdecetteépoque.
Nousdevonsdire,pourencouragerlesjeunesgensdecœur,quenousavonscommencénotrecarrièreli-thographiqueen1817,aucapitalde32fr.,sansavoirjamaisempruntéunsou,sansavoirreçuaide,protec-tionouenseignementde.quiquecesoit,etsanscon-naitreautrechosedelalithographie,sinonquec’étaitl’artdereproduireplusieurscopiesd’undessinfaitsurunepierre:descriptiond’unjournalquinousavaittel-lementfrappéparsesimmensesconséquences,quenousnousempressâmesd’envoyernotredémissiondegéo-mètreducadastreàMaestrichtpournousdirigeràpiedverslacapitaledesPays-Bas.Nousvisitâmesenpas-santàLouvainlecélèbreJacotot,quiavaitéténotremaitre,hélas!avantqu’ileûtinventél’artdefairedescapacitésinomnirescibili;maisilnousrenditunser-vicemoralquenousn’avonspasoublié.
Aprèsavoireulapatienced’écouterattentivementla
—272—
lecturedenotrepremièretragédieencinqactesetenvers,cesavantlittérateurnousdécouvritunevocationbiendécidéepourlalithographie;etc’estennouspé-nétrantdesonvigoureuxaxiomequiveutpeut,quenoussommesparvenuàélevernotrecapitaldefonda-tionàunepuissanceassezrespectable,puisqu’avec32fr.nousavionsgagnédeuxmillionsàl’époquedelarévolution.
Onnouspardonneracettedigressionpersonnellequiauranéanmoinssonsensmoraletpeut-êtresonutilitépourlesvictimesdel’instructionidentiquedescollèges.deFrance,quelelatinetlegrecplacentparmilliersentrelesuicide,l’émeuteetlestravauxforcés;nouslesengageonsàchoisirletravailforcé,etnousleurdisonsàl’oreillequ’ilyadix-huitheuresaulieudesixdanslajournée,pourlemalheureuxquiveuts’éleversansramper.
Onnemeurtpasdetravail,aucontraire,onenvit;etd’ailleurs,ilseraitplushonorabledepérirsurlabrèchequedanslefossé.Maisletravailrendl’hommeheureuxmoralementetlemoralréagitsurlephysique;l’hommequitravailletropseportemieuxqueceluiquinefaitrien.Letravailestleparatonnerredelamisèreetduvice,etquandilneseraitquel’antidotedelaparesseetdel’ennui,ilmériteraitlenomdepanacéeuniverselle.Adoptezuneprofession,unmétier,uneoccupationquelconqueettravaillezseulementdeuxfoisplusoudeuxfoismieuxquetouslesautres,cequin’estpasdifficilequandonaducourage,etvoussor-tirezàcoupsûrdubourbierdelamisère;quelqu’unvousremarquera,vousappréciera,vousrecomman-deraetvousarriverez,sicen’estaujourd’hui,cesera
—273—
demain;maispersuadez-vousbienquel’employéquinefaitquesondevoirestunmauvaisemployé;letra-vailetl’étudesontdepuissantsgarde-fous,etlapro-bitéestunehabitudedontilestdifficiledes’abstenirquandelleestinvétérée.Travaillezdoncetvousnebroncherezpassurlaroutedel’honneur;carilestpresqueaussidifficiledeconvertirunhonnêtehommeàlafriponneriequ’unfriponàlaprobité.
Quandonauracomprisquelavien’estqu’unesuited’habitudes,quel’habitudeestunbesoin,etquetoutbesoinsatisfaitestunplaisir,onreconnaîtraquetousnosplaisirsviennentdenoshabitudes,etpuisqu’ontrouveautantd’agrémentàcéderàunebonnequ’àunemauvaisehabitude,ilnefautpashésiteruninstantsurlechoix.
Onreconnaitra,deplus,qu’ilestpresqueaussiaisédeprendreunehabitudeutile,honorableetlu-crative,qu’unehabitudeinutile,dégradanteetdépen-siére.
Onreconnaîtrademêmequelebonheuretlemal-heur,lasantéetlamaladie,larichesseetlapauvreté,nesontquelesconséquencesdebonnesoudemau-vaiseshabitudes.
Untempsviendradoncoùlasciencedel’habitudeserasubstituée,dansl’enseignement,àlaphilosophiequin’estpasunescience,maisuninstinct,dontonpeutbienconstaterl’existence,maisqu’onnesauraitdonnernivendre.
Nousvoiciunpeudistraitdenotresujet;maislelec-teurintelligentsaitbienque,danslecoursd’unpêle-rinageindustriel,onpeuts’arrêterenpassantdevantunmonumentd’art,unsitepittoresque,uneruine
—274—
historique,sans,pourcela,failliraubutdesonvoyage.Nousjetteronsdoncuncoupd’œilsurl’originedelali-thographietellequ’ellenousaétécontée,enpatoisalle-mand,parlefrèredel’inventeur,quenousavonsoc-cupéquelquesjoursdansnosateliers.
AloïsSennefelderavaitunpetitemploidansleschœursduthéatredeMunichversl’an1800.Aloïsétaitcequo’nappelledédaigneusementuntripoteur;satableétaitcouvertedepetitspots,depetitesfioles,devernis,d’acidesetdemorceauxdecuivre,qu’ilégratignaitpourtrouverunmoyenéconomiquedegraverlamusi-que.Unjour,lablanchisseuserecevantdulingedelaméredeSennefelder,celle-cipriaAloïsd’enécrirelanote;maiscommeilnetrouvaitniplumenipapier,quesonécritoireétaitàsec,ilsaisitunpinceauquitrempaitdansduvernisdegraveurettraça,tantbienquemal,lanotedulingesurlecoind’unepierreàbroyerlescouleursqu’ilavaitàcôtédelui.Cecifait,lamèresortitpoufallerchercherdupapieràlabou-tiquevoisineetpriasonfilsdeprendrecopiedelanoteenquestion.Aloïsvoulutalorseffacerlescaractèrestracésauvernisgrassursapierre,etcommeiléprou-vaitdeladifficulté,ilpritunverrecontenantsoneauseconde,qu’iljetasursescaractères,croyantaideràlesdélayer;maisils’élevatoutàcoupuneécumebouillon-nanteparsuitedelaréactiondel’acidesurlapierrecalcaire.Quandl’acidefutsaturé,Sennefeldervitavecsurpriselescaractèresaussiintactsqu’auparavant;maisils’aperçutenypassantledoigtqu’ilsoffraientunrelieftrès-sensible:l’acideavaitrongélasurfacedelapierreetrespectéletracé.CettepierreétaitcemêmecarbonatedechauxsiconnuenBavière;c’étaitune
—215—
pierrelithographiqueprovenantdescarrièresdeSol-lenhoven.Cefaitinsignifiantpourunespritvulgairefutuntraitdelumièrepourunobservateurbesoigneux,commel’étaitSennefelder;ilpritaussitôtunepetiteplanchettequ’ilenduisitd’encred’imprimerieettam-ponnasescaractèresdontiltiraplusieursépreuvessuccessivesparlaseulepressiondelamain;dèscemoment,lalithographiemécaniqueétaitinventée;maisc’étaitpeudechoseetcenefutquequelquesannéesplustardqu’iltrouvalalithographiechimique,enobservantquel’eaufuyaitdevantlestachesdegraisseetnerestaitétaléequesurlespartiesdépourvuesdecorpsgras,cequetouteslescuisinièressavaientdepuislongtemps.
Toutelalithographieconsistedoncencesdeuxlignes:tracezsurunepierreouunmétal,àl’aided’uncorpsgrasoubitumineux,undessinquelconque,décapezavecunmélanged’acideetdegomme,hu-mectezvotreplancheavecuneéponge,et,pendantqu’elleestimprégnéed’humidité,passezsurletoutunrouleauenduitd’encred’imprimerie,ils’établirabienviteuneadhérenceentrelecorpsgrasdurouleauetlecorpsgrasdudessin,tandisquel’humiditéquicouvrelerestedelaplanches’opposeraàl’adhérencedunoirgrasdurouleau,surlefonddelaplanche.C’estalorsquevouspourreztireruneépreuveetrecommencerainsisansfin;maistoutesimplequepa-raissecetteopération,elleexigeunemultitudedepe-titesattentionspourtirerdebellesépreuvesetnepasgâterlaplanche.
Sil’humiditédelapierreestévaporéeavantqu’onretirelerouleau,l’encres’attachepartout;sil’encreest
—276—
tropépaisseoutropmolle,silepapieresttropsecoutroptrempé,silapressionesttropforteoutropfaible,s’ilyadel’alunouduchloredslepapier,silapierren’apasétéconvenablementdécapéeetgommée,sil’im-primeurestunnoviceouunbrutal,sienfinuneseuledesnombreusesconditionsnécessairesausuccèsvientàmanquer,onnefaitrienquivaille;voilàpourquoitantdelithographesontéchouéetpourquoiaucundesnombreuxamateursquiontcrupouvoirfairedelalithographieenachetantunepresse,ontdûlarelégueraugrenier;c’estqu’ilnesuffitpasd’acheterunpianopourêtremusicien.
Ilseraittroplongdenombrerlesessais,lesangoissesetlesveillesqu’ilnousenacoûtépourarriveràbienimprimer;carnousn’avonsjamaiseunilivrenimaître,etlorsquenousallâmessoumettrenosproduitsàSen-nefelderàParisen1818ou19,ilnousdemandasé-rieusementparquelprocédénousavionsfaitcesplanches;etquandnousluidimesquec’étaitparsesprocédésàlui,parlalithographieenfin,ilnousrépon-ditavecundouloureuxaccentgermanique:C’estfini,chésouisléblusarriérédetousleslithographes,chéberdumontempsàchercherlapierrefactice;ilajoutaques’ilavaiteulebonheurdesavoirdessiner,ilauraitétébienplusloin,maisquesetrouvantobligéderecouriràdesdessinateursquinelecomprenaientpas,iln’avaitpufairefaireàsonarttouslesprogrèsqu’ilsentaitlà,disait-il,enfrappantsafortetête.Cependant,ilfautavouerqu’illesapresquetoussentisetindiquésdanssonlivre,qu’illesamêmetousessayés;maisd’unema-niéreimparfaite.
Quandnousluiparlâmesdesonfrère,ilnousdit
—2711—
quec’étaitunmalheureuxsoiffeurquis’étaitenfuideMunichencroyantemportersesrecettes,àl’aidedes-quellesilextorquaquelquessecoursauducd’ArembergetàplusieursjeunesgensdeBruxelles,auxquelsilneputjamaisrienmontrerdebon;lesavantbibliothécaireMarchal,ainsiquel’ingénieurCraenetBenjamin-Mary,furentlespremièresvictimesdesamaladresse.Leducd’Arembergquiluiavaitouvertunatelierchezlui,quiavaitmissesgensàsesordres,futobligédeleren-voyeràcausedesoninconduite.
Lesannalesd’histoirenaturellepubliéesparMM.Dra-piez,VanMonsetBorydeSaint-Vincent,dontnousavonsdessinéetimprimélesplanches,furentlapre-mièrepublicationrégulièredueàlalithographiebelge;notresecondeentreprisefutleVoyagepittoresque,quinousrapporta300,000fr.,latroisièmefutlaViedeNâpoléon,etlaquatrièmelesVoyagesdeDupindanslaGrande-Bretagne.Nouspouvonsdiresanscrainted’êtredémentiquetouslesprincipauxdessinateursetimpri-.meurslithographesdelaBelgiqueetdelaHollandesontnosélèvesoulesélèvesdenosélèves:Vanderhaert,Madou,Kreins,Sturm,Vanhemelryk,Collon,Labergé,Koenen,Moureau,Kierdorff,Desguerrois,Benoit,Gé-rard,RopolletLabarière,ancienassociédeM.De-wasme,ontfaitleurspremièresarmesdansnosate-liers,quelarévolutionafermés,aumomentdeleurplusgrandeprospérité;voilàpourquoinousn’aimonspaslesrévolutions.
Nousavonsàcetteépoquepubliédesspécimensendifférentsgenres,enannonçantqu’ilsneseraientpassurpassésavanttrenteans;ilyenabientôtquinzed’é-coulésetniLondres,niVienne,niBerlin,niParisne
—278—
nousontencoremontréunéchantillonquiégalâtnosfragmentstopographiques.
L’Allemagneafaitdeplusgrandsprogrèsdansl’exé-cutionlithographiquequelaFranceetl’Angleterre:nosartistesbelgespensentqu’ilyaquelquechoselà-dessous,qu’ilsdésespèrentd’atteindre,sil’onn’envoiequelqueobservateurintelligentàladécouvertedespro-cédéscensésnouveaux;maisilnousestdémontréquelasupérioritédesimpressionslithographiquesquinousarriventdecepaysnetientqu’aucaractèrepatient,soigneuxetconsciencieuxdesdessinateursetdesim-primeursallemands.
Sil’artn’apasfaitunpasenBelgique,nienFrance,depuis1830,c’estquepersonnenechercheplus,ouquel’onsecroitparvenuauderniertermedelaper-fection,ouplutôtquel’artestdevenumétier.
Onatantproduit,quelesamateurssaturésontperdul’appétit.Ilaréellementpludescollections,desalbumsetdesportefeuilles.
Lesdessinsoriginauxdespremiersmaitresrépandusàfoison,ontformélegoûtdupublic,quineveutplusriendemédiocre.Lesvitrinesdesmarchandsd’estam-pesontdéveloppéplusdegéniesartistiquesquelesaca-démiesdepeinture,etbientôtunefouledejeunesgenssansnomontmieuxréussiquelescélébrités,àcroquerd’admirablesscènesdelavieprivée,àsaisirlescaracté-resetlesphysionomies,etsurtoutàcouvrirunepierre,sanstacheetsansrature.Onpeutdirequelesgrandsmaitressesontretirésdelacarrière,battusparlesra-pins,souslerapportdel’exécutionetsouventmêmesousceluidelapenséeetdel’ordonnance.Lalithographiearévélébeaucoupdedaguerrotypesvivantsquipren-
—279—
nentlanaturesurlefaitsansavoirjamaisapprisàdes-sinerqueparlaméthodeJacototquiexclutlesmaitres.
Nousaurionstantdechosesnouvellesàdiresurlesprocédéslithographiquesquecechapitredenotrerap-portdeviendraitunmanuelmeilleurqueceluiquenousaurionspubliéilyaquinzeans,sanslesconseilsinté-ressésd’Engelmannquinousendétournavivement,enprenantdesoncôtél’engagementdenepaslefairesansnousenprévenir:ilétaittroptôt,selonlui,dedévoi-lernossecrets.Maisilseréservaitinpettol’honneuretlebénéficed’unepareillepublication,quelanôtreeûtpucontrarier;carnousétionspeut-êtremieuxenmesurequepersonned’entreprendreunepareilleémis-siond’utilesindiscrétions,aprèsunepratiqueimmé-diatedequinzeannéesdanstouteslesbranchesdecetart;préparationdespierres,compositionschimiques,dessinetimpression.Ilfautavoirmislamainàunmé-tierpourenparler,etnousnepouvonsreconnaitrepourvrailithographequeceluiquiseul,enfermédansunatelierconvenablementoutillé,seraitenétatdedessineretd’imprimerunobjetquelconque,àautantdemilliersd’exemplairesqu’onenvoudrait;carnousneregardonspascommeimpossibled’imprimerpendanttouteuneannéeundessinlithographiquequenousaurionsexé-cuténous-même;lapierres’usât-elledeplusieursmilli-mètres,nouspensonsqueletracécontinueraitàfournirdebonnesépreuves:celadépendentièrementdel’in-telligenceetdesconnaissanceschimiquesdel’entrepre-neur.
En1820,époqueoùuntiragede500étaitregardedanstouslespayscommeunsuccès,nousavonsim-primé26,500armoiriesdespasse-portsdugouverne
—280—
mentsansaltérationdutype;lapremièreetladernièreépreuvesontsignéesdeMM.WeissembruchetBorydeSaint-Vincent,etilestimpossibled’yremarquerunedifférence.Vingtfoislapierres’altéra,vingtfoisnouslaramenâmesàsavaleurprimitive,ensuivantpiedàpiedlesphénomènessinguliersdesesdiversestransfigura-tions.
Del’imprimerielithographique.
Cequiaretardélesprogrèsdel’impressionlithogra-phique,ce’stqu’onavouludèsl’origineassimilerl’im-primeurlithographeàl’imprimeurtypographe,c’estqu’onaprisunescience,unartpourunmétier.
Ànotreavis,laprofessiondel’imprimeurlithographeesttoutaussiconsidérablequecelledel’artiste.Ilfautautantdetalentpourbienimprimerquepourbiendes-siner.Letablieretlescalusauxmainsn’empêchentpaslesentiment,aditFranklin:ilfautavoirsentilesan-goissesdudessinateurquivientlivrersonchef-d’œuvred’uneannéeauxbrutalitésd’unmanœuvre,plusoumoinsivre,poursefaireuneidéedel’importancedelapréparationdespierresetdeleurmiseentrain.Sil’acidulationaététropforteoutropfaible,silaplan-cheestcequ’onappellemanquée,l’imprimeurenre-jettetoujourslafautesurl’artisteousursescrayons,ousursamanièrededessiner,etl’artistenesaitquerépondre;ilchanged’imprimeurettombesouventdemalenpis.
—281—
Nouscroyonsdevoirleurdonnerunmoyensûrdefaireeux-mêmescettedélicateopération.Ilsuffitdeprendredesfragmentsoudelapoudredemarbreoud’unautrecalcaire,d’ensaturerdel’acidehydrochlo-rique,dedécanterceliquideneutraliséqu’onappelaitavant-hiermuriate,hierhydrochlorateetaujourd’huichlorhydratedechaux,etdelemélangeravecunefortedissolutiondegommearabique;étendezdoucementcemagmatavecunlargeblaireausurvotredessin,etlaissez-lereposerjusqu’àcequ’ilvousplaisedelelivreràl’imprimeur,quisauracequ’illuiresteàfaire.S’ilempâteunepareillepierre,ets’ilperdunatomedesteinteslespluslégères,cene’stpasunartiste,c’estunmanœuvrequinesaitpassonmétieretmérited’êtrerenvoyéàl’impressiondescartesd’adresse.
Unjourquenousassistions,chezConstant,àl’im-pressiondelaDanaé,chef-d’œuvredeGirodet,nousfûmeseffrayédevoircettepierremagnifiqueestompée,c’est-à-direcouverted’unvoileduhautenbas,tandisquel’imprimeur,lemeilleurdeParisàcetteépoque,allaitsontrainsanss’enapercevoir.Ontintaussitôtconseilautourdelapierre;Constantvoulaitqu’on.lamitsimplementsouslagomme;maisnotreavisdelafairenettoyeràl’essenceetdepasserlapierreàl’encregrasseprévalut:onlalaissareposerensuitependantquinzejours.Cefutencetétatquecechef-d’œuvrefutvenduàNoëlquientiraencoreplusieursmilliersd’exemplaires.LesbonnesépreuvesdelaDanaévalentaujourd’hui200francs.
N’oublionspasdedireàtouslesimprimeursdecrayonquelesecretdesbonstirages,biennoirsetbienpurs,consiste,nonpasàchargersonrouleaud’encre,
—282—
commeilscroientdevoirlefaire,etcommenousl’avonscrupendantdixans;maisàtoutenleveretàn’enmet-trequelaquantitésuffisantepourdeuxoutroisépreu-vestoutauplus;ilfautdel’encrefaibleetnonplusdel’encrefortecommeautrefois.Cetteméthodeestcelledesbonsimprimeurs,quisegardentbiendeladivul-guer.Nousleurdemandonsbienpardon,maisnousnesommespasauboutdenosindiscrétions,etnousavonsencorebiendeschosescurieusesàraconter;parexemplenousdirons,pourfaireplaisirauQuarterlyRe-view,quelalithographie,qu’oncroitnouvelle,estdueàMoïse,quiagravélesdixcommandementsdeDieusurlapierre;notrecritiqueajouterasansdoute,qu’ilenadistribuélesépreuvesauxHébreuxendescendantduMont-Sinai.Lesantiquolâtresquisoutiennentquelesmodernesn’ontpresquerieninventé,serontcon-tentsdenouscettefois.
Nousajouteronsqu’unvoyageurdanoisatrouvédansunvieuxcouventduThibetuntraitéd’anatomiecontenant60plancheslithographiéesdepuis600ans,avecladescriptionduprocédéquiaserviàlesfaire;nousavonsluceladanslesgrandsjournauxpolitiques,onnepeutdoncpasdouterdelavéracitédufait.
Delagravuresurpierre.
Ons’estlongtempseffrayédumotdegravuresurpierreparcomparaisonaveclàgravuresurcuivre,quidemandedelonguesannéesd’exerciceetunpoignet
—283—
vigoureuxpourentamerlemétal.Engelmannlui-mêmealongtempsreculédevantlagravuresurpierre;ilamêmeécritquecen’étaitpasdelalithographie,et.qu’ilpréféraitlaplumeetlecrayon.Maismalgréleschefs-d’œuvredugénéralAthalinetdesfrèresDesma-drilsenfaitdedessinsàlaplume,Engelmannàdûnousprier,parécrit,deluicommuniquernosprocé-dés,sisupérieursauxsiens;luiqui,en1817,nousavaitfaituneconditiond’associationdecompteàdemi,del’entréedesesateliers,conditionjudaïquequenousavonsfièrementrefusée,attenduquenousavionsau-tantàluiapprendrequ’ilavaitànousenseigner,commenouslefitremarquerlebonLanglumé,aveclequelnouséchangeâmesamicalementnospetitesdécouvertes.Cebraveetmalheureuxconfrère,quetoutlemondecroitdansl’autremondedepuisdix-septans,vient,eneffet,denousadresserlagazettedeBâton-Rougequ’ilré-digedanslaGuyanefrançaise.C’estpouravoiréchappéauxembrassementscommerciauxd’Engelmann,etpourluiavoirfaittort,commeondit,delamédailled’or,qu’ilnousàoubliédanssonhistoiredelalithographie.
L’imprimeriedeLemercierestaujourd’huilaplusgrandeetlameilleuredeParispourlesdessinssoignés;lesautress’adonnentplutôtauxtravauxducommercequ’auxtravauxd’art.LalithographiefondéeàDijonparundenosfrères,lemeilleurimprimeurquenousayonsformé,améritéunemédaillepourlabelleexé-cutiondesonVoyagepittoresqueenBourgogne.
Thierry,Vilain,Delarue,Bobœuf,Haubloup,Mar-tenot,Gihaut,Racinet,Dupont,Garson,Lessore,sontlesprincipalesétoilesdelapléiadelithographiqued’au-jourd’hui.Nousn’hésitonspasàdirequelaconstel-
—984—
lationpâlit;ilyadelagèneetdudécouragementsurtouslespoints,laconcurrenceaététropvive,etn’aguèrelaisséquedesblesséssurlechampdebataille.
Pourenreveniràlagravuresurpierre,nousdé-sironsqu’onprenneactedecequenousavonspublié,ilyadouzeans,dansl’Industriel,etquenousrépétonsaujourd’hui:
«Toutcequisefaitsurcuivre,àl’eauforte,auburin,àlapointesècheetsurbois,peutsefairesurpierre,avecuneéconomiedeplusdemoitiésurletempsetl’argent.»
Dumomentoùnouseûmesvérifiéqueletraitleplusfinetletraitleplusgross’imprimaientégalementbienetduraientautantl’unquel’autre,nousnoussommesdit:L’artesttrouvé,ilnemanqueplusquel’artiste,etsiquelquecélébritéchalcographiquevoulaitsedéta-cherducuivrepours’appliqueràlapierre,nousau-rionsbientôtnosBerwicetnosDesnoyer.
Nousdéclaronsauxgraveurssurcuivrequ’ilneleurfaudraitpasuneheuredeleçonpourlesengageràdé-serterlemétal;nousl’avonstentéàl’égardducélèbreRéveil,auquelnousportâmesunepierresurlaquelleils’exerçadesuiteavecuntelsuccès,qu’envoyantlapuretédesépreuvesquenousluirendions,ils’écria:«Jeneveuxplusdecuivre!»maisilnefutpaslemaitredechanger:lelibraireAudot,quil’employaitalors,restafidèleaucuivreetàl’acier,qu’iltrouvaitplusfacilesàemmagasiner.
Lagravuresurpierrepossèdeunavantageauquelonnes’attendpas,c’estdefournirdestiragespluspurs,plusnetsquelecuivre.Laraisonenestfacileàexpli-quer:lamainquinettoielecuivre,tiretoujoursl’en-
—985—
cred’uncôtéoudel’autredelataille,etoccasionnedesbavurestrès-visiblesaumicroscope,tandisquelerouleau,enpassantsurlestailles,nefaitquesouleverl’encreaumilieumêmedestraitsdanslesquelsellenelaissepasd’épaissir,puisquelestraitslespluslargesn’ontpasbesoindeprofondeur.
Danslesplansdesvilles,parexemple,oùlesmonu-mentsprincipauxdoiventêtreexprimésennoirplein,lelithographen’aqu’àdécouvrirlégèrementl’épidermedelapierrepourobtenirsoneffet,tandisquelegra-veurestobligéd’aborddefaireunefossedanslecuivreetpuisdestrierlefonddecettefossedemilletraitscroisésdanstouslessens,pourretenirl’encred’im-pression,quipartiraitsouslenettoiementduchiffonoudelapaumedelamain;etencore,quandlacartecommenceàs’user,cesmonuments,quiétaienttoutnoirs,deviennent-ilstoutblancs.
Iln’enestpasdemêmedelapierre,surlaquelleonpeutatteindreàlafinesseetdépasserlavigueurducuivre.«Envoyez-moiquelques-unesdevoscartesdeCorseetdel’îled’ElbeparCollon,nousécrivaitleco-lonelLapie;toutlemondeicilesadmire,legénéralPeletadésiréconservercelledontvousm’aviezfaitcadeau.»
Ayantfaitdéposerundecesspécimens,ilyaplu-sieursannéesàLondres,ausalondeSommersethouse,iloccasionnaundébatsingulierqueM.Coindetlitho-graphenousraconta.
Ledirecteur,pesuadéquenousavionsvoulumys-tifierlacommissionanglaise(commecetoriginaldeWiertzamystifiélacommissionparisienne,enluipré-sentantunRubensqu’elletrouvaindignedefigurerau
—286—
salon;cedirecteur,disons-nous,avaitécritsurcespé-cimenlemotdoubted(douteux).M.Coindetluienayantdemandélaraison,ilréponditqu’ilavaitconsultétousleslithographesdeLondres,mêmelepremierdetous,M.Coindet,etquetousayantdéclaréquecettecartenepouvaitêtreunproduitdelapierre,endépitdelasouscription,LithographiedeJobard,ilavaitcrudevoirsignalercettefraudeparunmotpoli.M.Coindetfutbiensurprisqu’oneûtempruntésonnompoursoutenirunefausseté,etilparvintàtirerdesonerreurcebravedirecteur,qui,pourtouteréparation,pritdelagommeélastiqueeteffaçalemotdoubted.
CeciprouvequelaBelgiqueétaitplusavancéeilyaquinzeans,enfaitdegravuresurpierre,quetouslesautrespays.LesplanchesduVoyagedeDupinsontlàpourprouverqu’onpeutsepasserdelagravuresurcuivreenBelgique;carlalithographiechasselagra-vuredevantellecommel’imprimerieachassélesécri-vains,commelavapeurchasseleschevauxetcommeledrapfeutrechasseraledrapordinaire,quoiqu’onfasseetquoiqu’ondise.Ilyadesnécessitésinévita-bles,contrelesquellesilestinsensédeseroidir,etnousnecomprenonspasqu’ilsetrouveencoredeshommesassezinintelligentsdelagrandeloidumouve-mentuniverselpournierleprogrès.Nousnepouvonslescomparerqu’àcesenfantsqui,nevoyantpasbou-gerlesaiguillesd’unemontre,necroientpasqu’ellesmarchent.
Lapréparationdelapierrepourlagravureestsim-pleetsûre:ilsuffitdelapasseràl’eauacidulée,d’yjeterquelquesgouttesdegommearabiqueetdel’es-suyeravecunlingefin,etlaplupartdutempsc’estun
—987—
foulard,jusqu’àcequ’elledeviennesèche.Onlarougitalorsavecdelasanguineenpoudrequel’onétendpartoutaveclesdoigts;lesAllemandsemploientlenoirdefumée,maislenoirfaitparaîtrelestraitspluslargesqu’ilsnesont,et,àl’impression,l’épreuveesttropmaigre.
Lerougeestinfinimentpréférable.Ondécalqueledessinàl’aided’unpapiermince,enduitdeplomba-gine,onrecouvrelapierred’unfortpapierquel’oncollesurlesbordsetquel’ondéchireseulementaufuretàmesurequ’onavance.Cepapiergarantitlapierredesfrottementsdelarègleetpermetdetravailleravecunegrandepropreté;ilsuffitd’attaquerlapierreavecdespointesd’acier,tailléessousdesanglesdiversetaiguiséessurlameuleetlapierredulevant,pourexécutertouteslesespècesdetraitsquel’onpeutdé-sirer,sansattaquerprofondémentlapierre;tropdegommelarenddureàentamer;lesAllemandsn’enlaissentmêmepas,maisl’imprimeuraplusdepeinepourmettreentrainetempêcherlesadhérences.Ilenfautunpeu,maislemoinspossibleestlemieux.
Pourimprimercettepierregravée,ilsuffitdeIacouvriràsec,enentier,devernisoud’huileoud’encrequel’onfaitpénétrerdanstouteslestaillesavecledoigt;celafait,onhumectelapierre,onlafrotteavecdeschiffonsouaveclerouleau,quiemportetouslescorpsgrasdontlasurfaceestcouverte,àl’exceptiondestraitsquirestentpleinsetgardentseulslenoir.L’impressionsuitdèslorssoncoursordinaireavecunetrés-grandefacilité.
Unmanœuvrepeutimprimer,autampon,laplusbelleplancheautrait,sanscraintedel’endom-
—288—
mager,commeilleferaitd’uneplancheaucrayon.Lapierreétantpréparéecommepourlagravure,onlacouvred’unvernismoudeCallotdélayéàl’essencedetérébenthineoudelavande,àl’aidedurouleau.Ontraceensuitesondessinàtraverslevernis,puisonfaitmordreàl’acidesulfuriqueétendu;onlave,onsècheetl’onremplitlestraitsavecduvernisd’imprimeriequiadhèreausulfatedechaux;oneffaceensuitelapierreàl’essencedetérébenthineetoncontinuel’impression,commeci-dessus.Nousavonstrouvécemoyenpourfermerlaboucheauxgraveursquiprétendentqueriennepeutimiterlalibertédel’eau-forte.
Lalithographieseprêteàtouslesgenresdegravuresetàtouteslescombinaisonsdecesdiversgenresainsiqu’àbeaucoupd’autresencoreetquibusdamaliis;maisilfautsavoirleschercherettantqu’ilneserencontrerapasuninvestigateurfamilieravecl’imprimerie,ledes-sinetlachimie,quiaitdutemps,del’argentetdugoût,lalithographieneferaplusunpas.Or,nousneconnaissonsguèrequ’unhommeenEuropequipossèdeunebonnepartiedecesavantages,c’estlelieutenant-coloneld’artillerieWittertdeLiège,quenoussignalonscommel’hommelepluscapabledefaireavancerl’art.M.Wittertavaittrouvél’impressionencouleursetaulavisbienavantEngelmann:nouspossédonsdeluidesfleursetdesdessinsàl’encredeChined’unerareper-fection.
NousvoudrionsvoirlecolonelWittertàlatêted’uneécoleexpérimentaledesartsetmétiers;maislasociétéestsigauchementorganisée,lesfonctionssontsiaveu-glémentdéparties,qu’onpeutdiresanstrops’éloignerdelavérité,quepresquepersonnen’estàsaplace.
—289—
Dureste,lesfréquentschangementsdeministèrenedonnentpasletempsauxhommesdupouvoirdepren-dreconnaissancedupersonnelintelligentdelanationetderéparerlesnombreuxdéclassementsquineutra-lisentlesforcesproductivesdelasociété.Aucundesministresquisesontsuccédédepuisdixans,nes’estdouté,parexemple,queM.Dumortier,lereprésentant,fûtunecélébritéeuropéenneenhistoirenaturelle;Vanderhaert,ungrandpeintre,etWittert,ungrandli-thographe.
Demêmequ’ilyaplusdetrésorssousterrequ’àlasurface,ilyabeaucoupplusdetalentsenfouisquedetalentsàjour.
Onformedessociétéspourl’exploitationdesrichessesmatérielles,pourquoin’enformerait-onpaspourl’ex-ploitationdescapacités?Noussommespersuadéqu’ellesrendraientcentpourcentducapitaldefondation,etqu’unefouled’hommesinstruitsnedemanderaientpasmieuxqued’êtreexploités.Lesnullitésseulesregim-beraientàcetteidée.Maisrevenonsauxmerveillesdelalithographie.
Entrelesmainsd’unartistecurieux,lalithographiedevientunprotéequiseprêteauxplusétonnantesmé-tamorphoses;nouspasseronsenrevueunepartiedecellesquinesontpointencoreconnues,ouquinelesontpasassez.
—290—
Aquatintelithographique.
Detouteslesmanièresdedessinersurpierre,l’aqua-tinteoumanièrenoireatoujoursétélaplusobscurepourleslithographes;nouspouvonsmêmeajouterquepersonnen’yvoitencoretrès-clairencemoment:nousneconnaissonsquelesessaisdeLessorequiaientsouf-fertl’impressionàunpetitnombred’exemplaires;ce’stqu’ilestinfinimentdifficiled’éviterlesempâtementsdecespointsquisetouchentdesiprès;aussiLessoren’arrivera-t-ilàsonbutquelorsqu’ilseserafaitlepro-preimprimeurdesesouvrages.
Couvrirunepierregravéed’unematièregrasse,dé-couvrirlesdemi-teintesetlesclairsàl’aidedelagratte-bosse(petitfaisceaudefilsd’acierlesplusminces)oudebâtonnetsenivoireouenboisdur,voilàleprin-cipeetlesoutilsdelamanièrenoire;maisquedecon-ditionsàobserverdanslacompositionducorpsgras,danslapréparationetl’impressions!…
Silecorpsgrasestplacéliquide,ilpénètretropavantdanslapierreetsetravaillesalement;s’ilestplacéàsec,ilnepénètrepasexactemententretouslesgrains,ilfaitpontdusommetd’ungrainàl’autre;etl’acide,enpénétrantsouscesponts,lessoulèveetpro-duitdestachesblanchesquirompentl’harmonie,ava-rientleveloutéetlemoelleux,principalagrémentdel’aquatinte.
Nousavonsessayédecentmoyens:lepremieraétéd’humecterlapierred’alcoolrectifié,etdelafrotteravecuncrayonlithographique;l’espritévaporénelais-
—291—
saitplusquelecrayonsec,adhérantpartoutets’enallantenpoussièresouslagratte-bosse.
Nousavonségalementdélayélecrayondansdesessences,pourl’étaleravecunpinceau.Nousavonsenduitdesfeuillesdepapierautographedecettecom-positionquenoustransportionssurpierred’uncoupdepresse;maislemeilleurmoyenquenousayonstrouvéaétédecommencerparacidulerlapierre,labienlaver,etlalaissersécher.Cettepremièreprépa-rationnepermetplusàlacompositiongrassedepéné-treraussiprofondément;desortequelapierrepeutêtrecouvertedecrayond’unemanièreoud’uneautre;toutcequevousenlèvereznereparaîtraplusautirage,etcequiresteratiendraaussisolidementqu’ilestné-cessaire.
Onnesefaitpasuneidéeducharmeetdesres-sourcesdugenreaquatinte;d’abordonàtroisfoisplustôtfaitdemettrelesblancsquelesnoirs,puisqu’ilyadansundessinàeffet,troisfoisplusdenoirquedeblanc,etpourlesdessinslumineuxunquartdeblanc,unquartdenoiretunemoitiédedemi-teinte.
Préparezcesdessinsaumuriatelégèrementaciduléetgommé;laissezséchercettecomposition,puisimpri-mezavectrès-peud’encredoucesurlerouleau,aprèsavoirnettoyélapierreàl’essencebienrectifiée.
Quandceprocédéseraplusrépanduonabandonneralecrayonquiparaîtrafadeàcôtédelavigoureusema-nièrenoiredontnouspossédonsd’étonnantsspécimens.
—292—
Aquatintepartransport.
EnduisezuncartondeBristold’unecompositiongrasse,demanièreàcequ’iln’offrequ’unesurfacenoirebienunieetd’uneégaleépaisseur;dessinezavecdepetitesspatulesdeboisduroudesestompesetdé-couvrezlesblancspursaveclapointedevotrecanif:votredessinachevé,humectezlégérementlepapierettransportez-led’uncoupdepressesurlapierrepolie.Sil’opérationestbienconduite,cedessins’imprimeratelqu’ilétaitsurlepapier.Cemoyenestexcellentpourforcerlesartistesquineveulentpasmettrelamainàlapierreàfairedelalithographiesansqu’ilss’endoutent.
Onrendletransportpluscompletenpassantàl’a-vancequelquescouchesd’eaugomméesurlecartondeBristol.
Cetteidéenousaconduitàproposerauxartistesuneméthodeinfinimentrapideetcommodedefairedema-gnifiquesdessinsàlamanièrenoire.
Ilsuffitdepasserunecouched’eaudecollelégèresurdegrandesfeuillesdepapier,puisdelesbarbouillerd’unecompositiondesuifetdesavon,dissousdansdel’essencedetérébenthine,avecbeaucoupdenoirdefuméeoudebistre.
Unefeuilleainsipréparéeseprêteàtouslescapricesdudessinateur;ilpeut,avecdeschiffonsdetoileoudelaine,trouverdesdemi-teintes,etavecdesspatulesdeboisarrêterlesformes,découvrirlesclairsoulesre-
—293—
couvrircentfois,pourrecommenceraprès;carlacom-positionnoirenesèchepas.
Quandledessinestachevéonpeutluidonnerdesglacéscharmantsenluiprésentantunferàrepasser,dontlachaleurfaitfondrelacomposition;aprèsquoionpeutencorelerecouvrird’unvernis.
Iln’estpasundessinàl’encredeChineouaubistrequiprésenteplusdevigueuretdechaleur.
Nousavonsapprisavecplaisirquedeuxjeunesar-tistesfrançaisl’exécutaientavecsuccès,depuisdeuxansseulement,quoiquenousl’ayonspubliédepuisplusdedix.
Disonsunmotenpassantdespetitsdessinspleinsdecharmeexécutésparl’abbéSoulacroix,àlafuméedu’nebougie.
Ilyalàuntourdemainquel’inventeurpossèdeseul,pourfairecescielssibiendégradésetdonnerdelavi-gueurauxpremiersplans;enquelquesminutesilachèveunpetitpaysagedefantaisie,ornéd’unejoliefabrique;quelquestouchesdesépiaetlesblancsen-levésavecun tortillondepapier,leurdonnenttoutlepiquantdudessinaulavisleplusprécieux.Ilopère,dit-on,àl’aidedepapiersdécoupésquiserventdecou-vèrtepourpréservercertainespartiesdel’actiondelabougie.Quandsondessinestachevé,illefixe,ajoute-t-on,àl’esprit-de-vin;lenouveauprocédéinventépourfixerlepastelnousparaittrès-applicableàcespetitschefs-d’œuvre,encoretrés-peurépandus,parcequel’inventeurveutenconserverlemonopole(1).
(1)Onneconnaissaitpasjusqu’icidemoyensùrpourfixerlesdessinsaupastelouaufusin;cesdessins,d’unveloutésidoux,
—924—
NousespéronsqueM.l’abbéSoulacroixnevoudrapasselaisseraccuserpluslongtempsdemanquerdecharitéchétienne,etqu’ilnetarderapasàlivrersonjolisecretaumondeartistiquequil’attendavecim-patience.
étaientdifficilesàtransporteretàconserver,àcausedeleurex-trêmefragilité;lemoindrecontact,lepluslégerfrottement,lesaltéraient,etaucunvernisnepouvaitêtreétendusureuxsansleurfaireperdredeleuréclatetdeleurfraîcheur.Unamateurdistingué,M.lemarquisdeVarennes,vientdetrouverunmoyenaussisimplequ’ingénieuxdedonneraupasteletaufusinlasoli-ditédelapeinture,sansnuireàaucunedeleursqualités;ilaeul’heureuseidéedelesfixerenlesvernissantàl’envers,c’est-à-direenétendantsurlafacepostérieuredupapierunedissolutionalcoo-liquedegommelaqueblanche.Cettedissolutionpénètrerapide-mentlepapierets’introduitparlacapillaritéjusquedanslesmoléculesdudessinsituédel’autrecôté;l’alcools’évaporerapi-dement,detellesortequ’enuninstanttoutecettepoussièresilégèredepasteloudefusin,semblableàcelledesailesdepapil-lon,estsibienattachée,siadhérenteaupapier,queledessinpeutêtreroulé,frotté,emporté,sanss’effaceretsansqu’ils’endétachelamoindremolécule.
Nouscroyonsrendreserviceauxpeintresetauxamateursenleurindiquantceprocédéetenleurdonnanticilesproportionsexactesdeladissolution:onfaitdissoudredixgrammesdegommelaqueordinairedanscentvingtgrammesd’alcool;ondécoloreen-suitelaliqueuraumoyenducharbonanimal;onpeutdemêmeemployerlateinture,toutefaite,delaqueblancheausixième,quel’ontrouvechezlesmarchandsdecouleurs,enyajoutantdeuxpartiesd’esprit-de-vinrectifié.Aprèsavoirfiltré,ilsuffitd’éten-dreunecouchedelu’neoudel’autredecesdissolutionsavecunpinceau,derrièrelesdessins,pourleurdonnertoutelasoliditédesirable.
—295—
Delapresselithographique.
Pasunlithographenenouscontredirasinousavan-çonsquelalithographien’apasencoreunebonnepresse;etcen’estpasfauted’enavoiressayédescentaines:pournotrepartnousenavonsinventéplusdevingtetconstruitplusd’unedemi-douzainesansgrandsuc-cès.Celavientdecequ’onveutqu’unemêmesortedepresseserveégalementaugrandetaupetitformat;maiscelaestimpossible.Nousavionsrapportéd’An-gleterreunepetitepresseenferpluscommodequel’ancienne,etcependantnosouvriersn’ontpasvoulus’enservir;habituésàcertainsmouvements,lesimpri-meurssefatiguentréellementdavantagelespremiersjours,avecuninstrumentplusaisé;maisilsn’ontpasassezderaisonnementpourprévoirqu’aprèsquelquetempsd’exercicesiltrouverontunavantageauchange-ment.
C’estlàlapierred’achoppementdetouteslesinven-tionsetcequiretarde.tantl’adoptiondesmachinesperfectionnées.Ilfautpourainsidireunegénérationnouvelled’ouvriersfamiliarisésdsleprincipeaveclesoutilsnouveaux
Nousn’espéronsriendebondelasubstitutionducylindreaurâteau:celaexigetropdeprécisiondansl’épaisseurdespierresetdansl’exactitudedeleurplan.Ilestvraiqu’onadesmachinespourlesmettred’épais-seuretlesdresser;maisc’estunedépenseinutilequ’onpeutépargner.
Lameilleurepressionestcellequel’ondonneàl’aide
—296—
d’unlevierexcentriquemaniéaveclamain,commedanslapressedeLemercier.Lespédales,ens’échappant,peuventcauserdegrandsaccidents:ellesnousontgrièvementblesséquelquefoisetonttuénotrefrère.
Pressecylindrique.
Uneseulechosemanqueàlalithographiepourriva-liseraveclatypographie,c’estlarapiditédutirage.Quandonpourraimprimermilleépreuvesparheureaulieudecent,onferadesjournauxetdeslivresparlalithographie;ilsuffiradereformerdescalligraphescommeilyenavaittantavantl’inventiondel’impri-merie.
Aulieudequinzecompositeurs,onferaitlabesogned’unjournalaveccinqcalligraphes;maisquellevariétédanslescaractèresetlessignes!commeonmettraitbienmieuxlapenséeenrelief!commeonintercaleraitfacilementdesdessins,desplans,destracésderoutes,delamusique,del’histoirenaturelle,descoupesgéo-logiques!…carilfautconvenirquel’imprimeriepeutàpeineexprimerlamoitiédenospensées;nousn’écri-vonspasunepagesanséprouverlebesoind’yajouterquelquefigure,quelquesignequinesetrouvepasdanslescasesdenosimprimeurs.C’estcebesoin,plusurgentaujourd’huiqu’àl’époquedesdiscussionsthéologiquesetphilosophiques,quiafaitrevivrelagravuresurbois;maiselleestencoretropcoûteuseettroplentepour
—297—
satisfaireànosnécessitésdetouslesinstants;ilfautquetoutcequ’unauteursaittracersurlepapierpuisseêtreexactementreproduit,etlalithographieauraitcetimmenseavantagesurl’imprimerieordinaire.
C’estdanscebutquenousavonscherchél’impres-sioncylindriqueetquenousl’avonstrouvéedepuisdouzeans.Maislesrévolutionsetnosprogressivesinstitutions,nousontfaitreculerdevantlesdépensesdel’exécutionpremière.Undenosamiss’estemparédenotreidée;maisildevaitéchouerparcequ’ilnelàconnaissaitpastoutentière.IlenaétédemêmedeM.VilleroideParis,quiabeaumettresapressecylin-driqueàtouteslesexpositions:ilneréussirapasda-vantageparcequelaréussiteseattacheàunepetitedécouvertequin’estpas.encoredanslacirculationetquenousn’avonspasvoulupublier,contrenotreordi-naire,dansl’espoirquedestempsmeilleursnousper-mettraientd’apporterenpersonnecepetitcadeauàl’Europe.
NotrecylindreenpierreétaitarrivédeSollenhoven,lesbâtisenferétaientfondus,desavancesétaientfaitesaumécanicienquandilalevélepied,commeondit,ennouslaissantenpanne;situationpénibledontnousn’avonsencorepudémarrer.
Àl’aided’unseulhommeetsurdupapiercontinunousaurionsimprimé1800copiesparheure.
D’aprèsnosindicationsetnosprières,M.PerrotdeRouen,l’ingénieuxinventeurdelaperrotine,àfaitunencragemécaniquetrès-rapide,maissurpierreplate;tandisquec’estdanslecylindrequerésidetouteperfec-tion.Dureste,onnetrouveraitqu’àChâteaurouxetaMussy-Lévèquedesblocsdepierreassezépaispour
—298—
fabriquerdescylindresd’undiamètreassezgrandpourlesemployermêmeàl’impressiondesindiennes.
PuisquenousavonsprononcélemotdeMussy-Lévé-que,nousallonsraconterl’histoiredeladécouverted’unemontagnedepierreslithographiquesquenousregardonscommesupérieuresàcellesdelaBavière;maiscommenousn’enpouvonstirerpartinous-même,nousoffronsnotremontagneàlaFrance,enéchangedequelquescollinesdel’AtlasdontelledevraitbienfaireprésentàlaBelgiquepardesmotifsanalogues.
En1836,nouspartionsdeParispourlaBourgogneavecl’idéefixedetrouverdespierreslithographiques,toutpleindefoidanslequœriteetinvenies;enconsé-quencenousdescendionsdeladiligenceàtouteslesmontées,flairantlescaillouxdelaroutependant25,30et40lieuessansriendécouvrirquiressemblâtàl’objetdenosvœux.
Quandtoutàcoupnousaperçûmeslecalcairelitho-graphiqueàgrosgrain:Patience!disions-nous;ilvabientôtseresserrer;ah!voicidesmurailles,voilàmêmeuncabaretdepierreslithographiques,Dieusoitloué!Voyez!voyez!conducteur,cescassuresconchoï-dales!Quellebellecouleurbise!Quelgrainfin!Écou-tezcommecescaillouxsonnent!Cocher,mettezdanslavoiture.Bravefemme,voulez-vousmevendreleseuildevotreporte?Combien?Cinqfrancs!Cocher,mettezdanslavoiture!
Cesbonnesgensnouscroyaientfou,surtoutennousvoyantappliquerlalanguecontrelesmurs.
Cemanégedurapendantdeuxoutroislieues,tantqueduralebancdecalcairelithographique.Nousnousrappelonsseulementqu’ilestsituéàcinquantelieues
—299—
deParisetquelevillagedeMussy-Lévèquesetrouveàpeuprèsaucentre:envoilàplusqu’iln’enfautpourretrouvercetrésor.AdieulespierresdeMunich,carcelles-cisontdetoutepremièrequalité,très-compactesetsansgéodesterreuses,commeils’enrencontredanscellesdeChâteauroux.Nousdevionsavecnotrecen-frèreMantouxexploiter.cetrésor,quidevaitnousren-dremillionnaires;maisnousn’étionspasassezrichespourfaire,fortune,ilafalluyrenoncer.
Onnedoitpass’étonnerqu’onaittanttardéàdécou-vrircettecarrière;carleslithographesnevoyagentguère,etceuxquivoyagentneregardentpastoujourscequ’ilsfoutentauxpieds.N’a-t-onpasmarchésurlahouilleetlesminesdetouteespècependantdesmil-liersd’annéessanslesvoir?
M.Lemercier,Français,établiàBruxelles,inven-teurdelapresselapluscommodequenousconnais-sions,sesouvientdugisementd’uneautrecarrièredontilnousdonne,demémoire,lasituationtopogra-phiqueencestermes:
EnpartantdeSaint-Dizier,enremontantlaMarne,surlagauche,àenvironunelieuedelarivière,prèsd’unvillagenomméWillers-en-Lieu,nonloindu’nbois,setrouveunefondrièred’unevingtainedepiedsdeprofondeur.Lescouchessupérieuresprésententuncalcairetendre,maislescouchesinférieuressontunbancdepierreslithographiquesdepremièrequalité.
Ilnoussemblequecesindicationssontplusquesuf-fisantespourretrouvercettecarrièrequiappartiendraaupremieroccupant.
—300—
Manièrenoirelithographique.
Lamanièrenoiresurcuivreconsisteàenleveravecungrattoirlesommetdesgrainsd’uneplanchegrainéeauberceaujusqu’àcequ’elledonneuneépreuved’unnoirmatàl’impression.Nousavonsappliquécepro-cédéàlapierre,.avecunentiersuccès;voicinotreméthode:
Préparez,àl’acide,unepierregrainée,jetez-yquel-quesgouttesdegommearabique,quevousétalezetessuyezavecunlinge;noircissezenentierlapierreavecdunoirdefumée,puistracez-yaugrattoirouàlapointecequevousdésirez;ledessinsereproduitàl’inverse,maisonpeutjugerentrès-peudetempsdel’effetquelesblancsproduirontquandilsserontnoircisparlerouleau.
Cedessins’imprimecommelagravurelithographi-que,etilestbienmoinssujetàs’empâterquelecrayonlithographique;iladmetaussitrès-facilementlesre-touchesetpermetsurtoutd’accuserleslégersdétailsaveclaplusgrandefermeté,àl’aidedelapointesèche.
Cegenreconviendraitàlatopographieexpéditivepourdessinerlesmontagnesetleseauxaulavis;ilse-raitparfaitpourcopierlesgravuresaprés,qu’onlesauraittransportéessurlepapierphotographiquedeTalbot,cequimetlesblancsàlaplacedesnoirs;quel-quesminutesd’expositionausoleilsuffisentpourobte-nircetransportquiserviraitdeguideaudessinateuràlamanièrenoire.
Nouspensonsmêmequ’ilseraitaisédetransporter
—301—
ainsilesdessinslespluscompliqués,enpassantsurlapierrelacompositiondenitrated’argentemployéepourlepapier.
Cetteidéeestseuleunerévélationd’unehauteim-portancepourlesgraveursengénéral;maisnousdoutonsqu’ilsl’essayentavantqu’unchimisteneleuraittracélarouteàsuivre;nousneconnaissonsqueM.A.Chevallier,del’Académiedemédecine,capabledelesmettresurlavoie.
Dessinblancsurnoir.
Nousavonsdéjàditqu’ilyabeaucoupplusdenoirquedeblancsurundessinàeffet,etqu’ilestparcon-séquentplusexpéditifd’ymettrelesblancsquelesnoirs.
Couvrezdoncunepierrepolie,nonpréparée,d’unecoucheminceetégaled’encrelithographiqueoudevernismou,ettracezlesblancsàlapointesèche;celavatrès-viteencequ’iln’yanicrayonàtailler,nibu-rinàaiguiseretquelalamedu’ncanifpeutsuffireàtout.Préparezlapierreàl’acidegommé,unpeuplusfortqu’àl’ordinaire,voustirerezdescentaines,desetmilliersd’épreuvesd’unepierredecegenre.L’usageenestsifacile,queM.CasimirPériervisitantnotreatelieravantlarévolution,aumomentoùnousve-nionsdefairecettepetitedécouverte,dessinaenquel-quesheures,etpoursoncoupd’essai,unescènede
—302—
marchéquifuttiréeetvendueàungrandnombred’exemplaires.
Noustenionsàfairedatertoutesnostrouvaillesparquelquepersonnagemarquant;maiscefutenvainquenoustourmentâmeslecélèbreDavidpourluifairetou-cherlemoindrecroquissurpierre,ils’yrefusatou-jours.
NousavionsbeauluifaireentrevoirquelessièclesfutursferaientdaterlalithographiedurègnedeDavid;lefaroucherépublicainnousrépondait:Tuesunbi-grebienadroit,tuflattesmonamour-propre;maistun’auraspourtantpasmescroquis,mafemmeneveutpas!
Lefaitestqu’ildessinaittrès-difficilementdemé-moire,etquesesinnombrablescroquis,qu’ilnousfitvoirencachette,étaientàpeinedignesd’unécolierdeneufans.
Leseulartistequiaitfaitdeschefs-d’œuvreaveclaméthodedublancsurnoir,estM.Girardet;sesba-taillesd’Alexandreresterontpourglorifierl’artisteethumilierl’imprimeurquin’apassulesmultipliercommeellesleméritaient.Ilparaitqu’illeslaissaitem-pâter,cequineseraitpasarrivés’ilavaitpassélespierresàl’acideavantdelescouvrirdenoir.
Lavislithographique.
Unamateurtrès-habile,lelieutenant-colonelWittert,aimaginédefairedesdessinsàplusieursteintesplates
—503—
dedifférentstons,surunemêmepierre.Parexemple,ilprenaitsurundessinaulavisouunegravure,lesquatreoucinqtonsprincipauxquisuffisentsurlespa-piersàtenturepourexprimerlarondeurdesformes;illesdisposaitsurlàmêmepierrequandledessinétaitpetit,ousurplusieurspierresquandilétaitgrand;ilremplissaitd’encrel’intérieurdescontoursetprépa-raitletoutàl’acide,commeàl’ordinaire;aprèsavoirenlevél’encreàl’essencedetérébenthine,ilencraitchacunedesesteintesavecunrouleauchargédesen-crespréparéesd’avanceautondésiré.
Aumoyendepointsderepère,ilobtenaitparlasu-perpositiondetoutessesteintes,desestampesquisem-blaientfaitesàl’encredelaChineoùàlasépia.
Lesrepèressefontmieuxennelaissantaucunbordblancaupapier,quidoitêtretaillédelagrandeurjustedudessinetquel’onappliqueensuitesurdesfeuillesdepapierblanc.Ilyalàdequoisatisfaireàbonmarché,touslesmaniaquesd’albumsquipersécutentlesartistespouravoirdescroquis.
nsentquel’impressionlithographiqueencouleuresttoutentièredanscetteméthodedesrepères,puis-qu’aulieudeprendredesteintesnoiresonpeutpren-dredescouleursdifférentes;maistoutcelan’aproduitjusqu’iciquedugâchisetdescouleursranciesparl’huile,sanstransparenceetdésagréablesàlavue;nousn’enexceptonspaslaprétendueinventiondontEngel-mannafaittantdebruit.Nousaimerionsmieuxl’idéedeSennefedler,decomposerunemosaïqueépaisseenlingotsdecirediversementcoloriés,surlaquelleilpas-saitunecouched’essencepourliquéfierlasommitédesbasaltes,avantd’appliquersursaplancheunefeuillede
—304—
papier,quiprenaitl’empreintecoloriéedelamosaïqueliquéfiée.
Nouspensonsqu’onpourraitfaireadhéreressayerdelepapiersurcettemosaïqueaumoyend’unferàrepas-ser;lasurfacedelacire,ensefondant,donneraitsonempreinteaupapier.
NoussoupçonnonsqueleprocédéducélèbreLipp-manndeBerlin,pourmultiplierlestableaux,estquel-quechosed’analogueàcela.
Imprimeriemosaïque.
Onvoitdepuisnombred’annéesunefouledejolisdessinsencouleur,établissurdesfeuillescouvertesd’untreillisdepetitscarrés,destinésàservirdemodèleauxdamesquibrodentenlaine,àl’aiguille,desbou-quets,desoiseauxetmêmedessujetsd’histoire;lebasprixauquelcesdessins,quel’oncroiraitcoloriésàlamain,sontlivrésaupublic,nousamissurlavoiedumécanismequisertàlesimprimer.Nousallonsledé-crire:
Toutl’outillaged’unimprimeurmosaïsteconsisteenuneseuleformecomposéed’uneagrégationdepetitstu-bescreuxd’environunmillimètrecarréetdedeuxoutroiscentimètresdehauteur.Cestubes,étirésetcirésàl’extérieur,sontserrésdansuneforme,àl’instardescaractèresd’imprimerie,demanièreàrendrelesinter-sticesimperméablesàl’air;onemplitdecouleur
—305—
épaisselesdifférentesdivisionsdudessinquel’onveutreprésenter;celafait,onrecouvreledessusdelaformed’unefeuilledeparcheminquinetouchepaslestubes,maisdontlesbordssonthermétiquementfixésautourdelaforme.
Désqu’onsoulèveleparcheminàl’aided’unpetiton-gletcolléaucentredelafeuille,ilsefaitunvidequiappellelacouleurverslehautdestubesetl’empêchedetomberpendantqu’onretirelafeuilleimprimée.Unpetitcoupfrappésurleparcheminsuffitpourchasserlesgouttesdecouleurcontenuesdanslestubesetlesfairetombersurlepapier.
Onpeutfairedelasorteunefoulededessinstrés-agréablesetsurtouttrès-brillantsdecouleur,pourécransdefenêtresaussibienquepourbroderiesenlaine.
Lithographieparenlèvement.
Nousavonsessayé,sanslaporteraudegrédeperfec-tiondontelleestsusceptible,laméthodesuivante:
Couvrezunepierregrainéed’unecoucheminced’en-creramollieparuneplusgrandeproportiondestéarinequel’encreordinaire;appliquezsurcettecoucheunefeuilledepapiercoquilletrès-minceetremettezcettepierreàunartistepourytracerundessinàlaminedeplomb;touslestraitsqu’ilferasurlerectodelafeuilledepapiersereproduirontsurleversoauxdépensdel’encredelapierre;transportezcedessingrassurune
—306—
autrepierrequevoustraiterezcommeundessinaucrayon.
Ondoitcommenceràvoirquenousavionsraisondedirequelalithographiepouvaitseprêteràunefouled’artificesinnombrables,entrelesmainsd’unmanipu-lateurhabile;mais,nouslerépétons,ilfaut,pourréussir,quel’investigateursoitimprimeur,dessinateuretunpeuchimiste.
Diagraphie.
Telestlenomquenousavonsdonnéàuneméthodelithographiquequiconsisteàcalqueràlaplume,suruntaffetasciré,lesdessinslespluscompliqués,avecunefacilitéetunepuretésansexemple;méthodepourlaquellenousavionsdemandéen1827unbrevetqu’onnousarefusé,parlaraisonqu’undenosconfrères,quiétaitparvenuàseprocurerquelquesnotionsimparfai-tesdenotreméthode,encorrompantundenosdessi-nateurs,s’yétaitopposé.
Ilestrésultédelahauteprudencedudispensateurdesbrevets,quecetteméthode,paralyséeentrenosmains,n’apusedévelopperentrecellesdufrelonquiprétendaitlaconnaitreaussibienquenous.
Nousavonsvouludonneruneleçonàl’administra-teurintelligentdecetemps-là,enrefusantdecommu-niquerlefruitdenosrecherchesànosdessinateurs;nousavonsseulementreproduitnous-mêmel’œuvre
—307—
deFlaxman,dontchaqueplanchenenouscoûtaitpasdeuxheuresdetravail;ceprocédé,quiréduitlagra-vureautempsstrictementnécessairepoursuivreavecuneplumetousleslinéamentsd’undessin,estcertai-nementceluiquimériteauplushautpointl’attentiondeslithographes.
Aujourd’huiquenoussommesentraindefairenospetitscadeauxaupublie,enjetant,commeondit,tousnos